Yorug‘likning qutblanishi. Qutblanmagan (tabiiy) va qutblangan yorug‘lik nurlari

YORUG‘LIKNING QUTBLANISHI. QUTBLANMAGAN
(TABIIY) VA QUTBLANGAN YORUG‘LIK NURLARI
Y orug‘lik ko‘ndalang elektromagnit to‘lqindan iborat bo‘lib, vektorning xosil qilgan to‘lqini ko‘zning to‘r pardasiga yoki fotoemulsiyaga ta’sir qiladi. Binobarin, yorug‘lik to‘lqini deyilganda, faqat vektor xosil qilgan to‘lqin tushuniladi (magnit ta’sir elektr ra’sirga nisbatan juda kichik).
Yorug‘lik to‘lqini vektorning yo‘nalishiga qarab qutblangan va qutblanmagan yoruglik to‘lqinlariga bo‘linadi.
Tarqalish yunalishiga perpendikular bo‘lgan barcha yo‘nalishda vektori tebranishi teng ehtimolli bo‘lib, yorug‘lik to‘lqini qutblanmagan , unga tabiiy yorug‘lik to‘lqini deyiladi (1-rasm).
Xuddi shuningdek, odatdagi yorug‘lik manbaidan chiqayotgan yorug‘lik nuri ham qutblanmagandir.
Qutblanmagan yorug‘lik nurlari nikoli prizmasi, turmalin plastinkasi va polyarodlardan o‘tganda yassi-qutblangan yorug‘lik nuriga aylanadi.
Yassi-qutblangan yorug‘lik nuri deb, tebranish amplitudasi vaqt bo‘yicha bir tekislikda yotgan to‘lqinlarga aytiladi (2-rasm).
Qutblangan nur vektor va yoruq‘lik to‘lqinining tarqalish tezligidan o‘tuvchi tekislikka qutblanish tekisligi deyiladi (3-rasm).
T abiiy yorug‘likni qutblashga imkon beruvchi qurilmaga polyarizator deyiladi.
Yorug‘likning qutblanganligi va qutblanmaganligini tahlil qilishda foydalaniladigan qurilmaga analizator deyiladi.
Bir vaqtning o‘zida yorug‘likni qutblovchi qurilmaning o‘zidan ham polyarizator, ham analizator sifatida foydalanish mumkin.


MALYUS QONUNI

N

N
Agar polyarizator (P) dan chiqayotgan, amplitudasi bo‘lgan yassi-qutblangan yorug‘lik nuri analizator (A) ga tushayotgan bo`lsin (4-rasm).

4-rasmdagi chizmada MN va M N - lar polyarizat

analizator (A) ning qutblanish tekisliklari bo‘lib, ular orasidagi burchak  ga teng bo‘lsin. U vaqtda analizatordan o‘tgan yoruq‘lik to‘lqinning amplitudasi quyidagiga teng bo‘ladi;

. (1)
Yoruq‘likning intensivligi I tebranishlar amplitudasi ning kvadratiga to‘g‘ri proporsionaldir:
(2)
U vaqtda (1) ni kvadratga ko‘tarib, k-proporsionallik koeffitsiyentiga ko‘paytirib yuborilsa:
. (3)
Buni (2) ga asosan quyidagi ko‘rinishda yozamiz:
, (4)
bunda I_o-analizatorga tushuvchi yassi-qutblangan yorug‘lik nurining intensivligi.
(4)-ifoda Malyus qonunining matematik ifodasidir.
Polyarizator va analizatordan o‘tgan yorug‘likning intensivligi polyarizator va analizator qutblanish tekisliklari (MN va MN) orasidagi burchak kosinusining kvadratiga to‘g‘ri proporsionaldir.
Malyus qonunidan ko‘rinadiki, polyarizatorga nisbatan analizator burilganda yoruq‘likning intensivligi noldan I_o gacha o‘zgaradi.


YORUG‘LIKNING IKKI DIELEKTRIK CHEGARASIDAN
QAYTISH VA SINISHIDA QUTBLANISHI. BRYUSTER QONUNI.
Qutblanmagan (tabiiy) yoruq‘lik ikki dielektrik chegarasidan qaytgan va o‘tgandagi qutblanishini tajriba asosida tekshirgan Bryuster o‘z qonunini ta’riflaydi:
Ikki dielektrik chegarasiga yoruq‘likning tushish burchagining tangensi ikki muxitning nisbiy sindirish ko‘rsatgichiga teng bo‘lganda qaytgan nur to‘liq qutblanib, singan nur qisman qutblanar ekan (5-rasm), ya’ni: .
Bu yerda i_b – to‘la qutblanish (Bryuster) burchagi, n ikki muxitning nisbiy sindirishini kursatgich Yoruglikning sinish qonuni ni (4) bilan taqqoslansa, quyidagi kelib chiqadi: .
Demak, ikki dielektrik chegarasidan qaytgan yoruq‘lik to‘liq qutblanganda, qaytgan va singan nurlar orasidagi burchak 90^o ga teng bo‘lishi kerak.
Shunday qilib, ikki dielektrik chegarasi yoki dielektrik bilan vakuum chegarasi polyarizator (qutblagich) bo‘la olar ekan.
Nurning tushish burchagidan qat’inazar singan nur qisman qutblanadi. Shuning uchun xam cheksiz ko‘p yomq‘ir tomchilardan sinib o‘tgach kamalak ko‘rinishidagi yoruq‘lik ham qutblangandir.
Qurilma va tajribaning tavsifi

( Bu ishni bajarishdan oldin "Yorug‘likning qutblanishi"dan iborat qisqacha nazariya bilan tanishib chiqish kerak).

Malyus qonuniga binoan, polyarizator va analizatordan o‘tgan yoruq‘likning intensivligi polyarizator va analizator qutblanish tekisliklari orasidagi burchak kosinusining kvadratiga to‘q‘ri proporsionaldir.
. (5)
Qurilmaning chizmasi 9-rasmda tasvirlangan. Unda L – lampochkadan chiqayotgan yoruq‘lik nuri, qo‘zq‘almas P – polyarizatordan o‘tganda qutblanadi va nur o‘tgan o‘q atrofida erkin aylana oladigan A analizatorga tushadi. Analizator maxkamlangan D diskning shkalasidan A analizatorning burilish burchagi - ni o‘lchash mumkin. Polyarizator va analizatordan o‘tgan yoruq‘lik nuri Ф fotoelementga tushadi.
To‘g‘rilagichga ulangan fotoelementda hosil bo‘lgan fototokning qiymati mikroampermetr (mkA) bilan o‘lchanadi. Fotoeffekt qonuniga binoan fototokning qiymati yoruq‘likning intensivligi I ga proporsionaldir, ya’ni . U vaqtda fototok I_f ham cos² ga proporsional bo‘ladi. Agar I_f fototokning cos² ga boq‘lanish grafigi chizilsa, bunday bog‘lanish koordinata boshidan o‘tuvchi to‘q‘ri chizirdan iborat bo‘ladi.