Yosh davrlar psixologiyasining predmeti, nazariy va amaliy vazifalari

Klassik bixeviorizm xulq- atvor haqidagi fan sifatida
Ongning introspektiv nazariyasidan ixlos qaytishi evolyutsion biologiyadagi yutuqlar, inson va hayvonlar xulq-atvorini o’rganishda ob`ektiv metodlarni qo’llashga harakat, XIX-XXasr oralig`ida xulq-atvor psixologiyasi bixeviorizm yangi ob`ektiv kuzatish va tadqiq qilishning yagona mumkin bo’lgan yo’li ongga qarama qarshi inson xulq-atvori haqidagi fan yaratishiga olib keladi. Bu yondashuvning falsafiy asosini ingliz faylasufi Dj.Lokk kontseptsiyasi tashkil qilgan. Dj.Lokk bola dunyoga kelganida uning ongi go’yo top-toza doskaga o’xshashi haqida hamda hayot davomida orttirilgan tajribalar ahamiyati haqidagi tasavvurlarni shakllantirgan. O’rgatish individual rivojlanish, barcha bilimlar manbaining asosiy usuli sifatida tan olingan. Dj.Lokk bolalarni assotsiatsiya qilish, takrorlash, rag`batlantirish va jazolash tamoyillariga o’rgatishni tashkillashtirish haqida bir qator g`oyalarni ilgari surgan.
O’rgatishning aniq mexanizmlarini kashf qilinishi o’rgatishning turli turlarini tashkil etish Dj.Lokk izdoshlari tomonidan yaratilgan qator psixologik nazariyalarda birinchi navbatda bixeviorizm va ijtimoiy o’rganish nazariyasida muhim vazifalarni tashkil qiladi. Tug`ma xarakterdagi ixtiyorsiz shartsiz reflekslar asosidagi o’rganishning oddiy turi asosida klassik asoslangan deb nomlanuvchi reaktiv xulq-atvor shakllanadi. Birinchi bo’lib, bunday o’rganish usulini rus fiziologi I.P Pavlov laboratoriya sharoitidagi eksperimentida ovqat hazm qilish tadqiqotida aniqlagan. Kuchukni ovqatlantirish uchun maxsus sharoit yaratilgan. Eksperimental maqsadlarda qo’ng`iroqcha ovozining ko’p marta jaranglashi ozuqaning paydo bo’lishidan darak bergan. Ozuqa shartsiz stimul hisoblanib, och kuchuk og`ziga tushib, u ixtiyorsiz ravishda so’lak ajralishini ya`ni shartsiz reaktsiya yoki refleksni yuzaga keltirgan. Tizimli muvofiqlik asosida qo’ng`iroqcha ovozi va ozuqaga ega bo’lish avvalgi neytral stimul shartli xarakterga ega bo’ladi. Endi ovozini signal belgisi xuddi shartli stimul ya`ni qo’ng`iroqcha ovoziga shartli reaktsiya sifatida so’lak ajralishini yuzaga keltiradi. SHartli refleks muhit ta`siriga reaktsiya bildirishning yangi shakli sifatida shakllangan. I.P.Pavlov klassik shartlilikning bir qator tamoyillarini eksperemental aniqlagan reaktsiyalarning so’nishi stimullar generalizatsiyasi stimullar deferentsiyasi yuqori talablarning ikkinchi va uchinchi shartliligi. Masalan, agar uzoq vaqt mobaynida qo’ng`iroqcha ovozida ozuqaning paydo bo’lishi kuzatilmasa shartli refleksning so’nish ehtimoli tajriba yo’li orqali isbotlangan. Lekin tajribadagi tanaffusdan so’ng yangi stimulni qo’llashda ovozga nisbatan javoban so’lak ajralishi yana yuzaga keladi, ya`ni shartli refleksni o’z-o’zidan beixtiyor ravishda qayta tiklanishi sodir bo’ladi. O’ziga xos tondagi aniq qo’ng`iroqcha ovoziga nisbatan shartli refleksni hosil bo’lishiga stimullar defferentsiyasi erishishi mumkin har qanday qo’ng`iroqchaga o’xshash ovozga reaktsiya hosil qilishi mumkin generalizatsiya.
Xulq-atvor reaktsiyalarini eksperemental shakllanishi haqidagi ma`lumotlar psixologlar tomonidan foydalanilgan. Bixevioristlar nuqtai-nazaridan psixologiya ya`ni yo’nalish manifestining muallifi Dj. Uotson 1878-1978 fikricha, psixologiya aniq va ishonchli fan bo’lishi lozim. SHuning uchun kuzatish va o’lchashga qulay va ochiq bo’lgan insonning xulq-atvorini o’rganish zarur. Klassik bixeviorizmda stimul reaktsiya chizmasi S-R xulq-atvorningyangi shakllarini hosil bo’lishi mexanizmi sifatida talqin qilinadi va turli murakkablik darajasidagi xulq-atvor harakatlarining shakllanish jarayonini tavsiflash uchun etarli deb hisoblanadi.
Bolaning psixik rivojlanish yo’nalishining asosiy determinanti bu atrof muhitning ta`siridir. Bu holatni isbotlash uchun Dj.Uotson go’daklik yoshidagi bolalar xulq-atvorini o’rganishga murojaat qilgan hamda quyidagi xulosaga kelgan Bola kam sonli oddiy reaktsiyalarni berishi mumkin bo’lgan tirik go’sht bo’lagi sifatida ko’rib chiqish mumkin. Uotson odam bolasida faqatgina 3 ta tug`ma xulq-atvor shakllari reaktsiyalari mavjudligini e`tirof etgan. G`azab go’dak harakatlarini chegaralanganlik holati, qo’rquv tayanchni yo’qotganda yoki keskin qattiq tovushda, muhabbat bolada erkalash silash-siypash qoniqish hosil qilganida. Asta-sekin ushbu instinktiv reaktsiyalardan shartli reaktsiyalar hosil bo’ladi va xulq-atvorning keng oqimlari yuzaga keladi. Mumkin bo’lgan barcha reaktsiyalardan hayot sharoitlariga yaxshiroq moslashishiga yordam beruvchilari tanlab olinib mustahkamlanadi.
Dj.Uotson bolada shartsiz reaktsiya asosida qanday qilib, yangi stimulga nisbatan qo’rquv reaktsiyasini yuzaga kelishi mumkinligini eksperimental ko’rsatgan. Psixologiya tarixida kichik Albert nomi bilan mashhur bo’lgan, dastavval kalamush oldida qo’rquvni his qilmagan o’n bir oylik bolaga oq rangdagi kalamushni ko’rsatish bilan birga shartli stimul uning orqasidan bongda qattiq urish namoyish etilgan shartsiz stimul. Baland ovozli signalni kalamushni ko’rsatishi bilan muvofiqlikda bir necha marotaba takrorlash oqibatida kalamushni ko’rsatgan zahotiyoq bolalar yig`lab berkinishga harakat qilishlariga sabab bo’lgan. Bu kuchli qo’rquv reaktsiyasi hosil qilinganligi haqida dalolat beradi. Albertdagi bu qo’rquv kalamush bilan nimasidir o’xshash bo’lgan ko’pgina predmet- stimullar xususan quyon, po’stin, paxta va oppoq rangdagi soch va soqollar ko’rsatilganida kuzatilgan (salbiy oqibatlari hisobga olinmagan tarzda bola psixikasini o’rganishga ob`ektiv ekspermental yondashuvning bunday usuli katta tanqidga uchradi. Keyinchalik, psixologik tadqiqot xulq-atvorining axloqiy me`yorlari ishlab chiqilgan va psixologni kasbiy axloqiy tamoyillariga rioya qilish masalasi qo’yilgan).
Go’daklar bilan olib borilgan eksperment natijalaridan kelib chiqib, bixevioristlarning ta`kidlashicha, bolaning xulq-atvorini nazorat qilish mumkin bo’lgan reaktsiyalarni oldindan aytib berish, kutilgan xulq-atvor shakllarini yuzaga keltirish va nomuvofiq keladiganlarini (mos kelmaydiganlarini) paydo bo’lib mustahkamlanilgan (qo’rquv, injiqlik, erkalik) qochish uchun muhitni alohida tashkil etish muhimdir. Dj.Uotson tomonidan ta`riflangan benuqson, ideal bola qiyofasiga diqqatingizni qarating: “…bu bola haqiqatdan hali og`riqni his qilgan holatlaridan tashqari hech qachon yig`lamaydi; quvnoqlik bilan o’yin o’ynaydi yoki ishlaydi, atrof-muhitda uchraydigan kichik kamchiliklarni kattalar oldiga yugurmay mustaqil ravishda engib o’tishga tez o’rganadi; hayotiy qiyinchiliklar va baxtsizliklarni engib o’tish uchun sog`lom malakalarga o’z vaqtida ega bo’lib mustahkamlaydi; kattalarni bola bilan birga bo’lishni yoqimli kechishini ta`minlovchi ijtimoiy ko’nikmalarga ega bo’ladi; kattalarning alohida e`tiborini talab qilmagan holda katta hoxish bilan muloqotga kirishad; nima taklif qilsalar shuni istemol qiladi, dam oladi, vaqt o’tishi bilan ikki yog`ini oxirida uch yoshlikdagi ko’nikmalarga ega bo’ladi, o’smirlik yoshiga shunday tayyorgarlik bilan etib keladiki o’spirinlik uning uchun etuklik yoshining tabiiy boshlanishi bo’ladi va nihoyat etuklik yoshida mehnat, ijtimoiy ko’nikmalarda yaxshi toblanganligi sababli hech qanday hayot to’siqlari baxtsizliklar o’z oldiga qo’ygan maqsadlarga yashashdagi kurashdagi uni sindira olmaydi.
Kattalar uchun qulay bo’lgan bunday bola (“ hech qachon yig`lamaydigan” “ tomomila bajara oladigan”,” tez o’rganadigan” “yordam uchun kattalarga chopmaydigan” “o’z vaqtida ko’nikuvchi” “o’ziga alohida e`tborni talab qilmaydigan”) o’zini o’zi rivojlantirishga emotsionallikka, faolikka joy qolmagan, yaxshi yo’lga qo’yilgan mexanizmni eslatadi.
Dj.Uotson tarbiyaga nisbatan ilmiy yondashuvni chuqur ishlab chiqishni orzu qilib unga xos bo’lgan keskin uslubda u haqida yozgan: “Agar bolalar tug`ilishini 20 yilga to’xtatish imkoni bo’lsa, eksperiment maqsad bilan tarbiyalanayotgan bolalar rivojlanish qonunyatlarini chuqur o’rganishga bag`ishlab so’ngra egallangan bilimlar asosida ilmiy va mukammalashgan metodlar orqali yangi tarbiyani boshlash shubhasiz insoniyatni ahamiyatli darajada yaxshilagan bo’ladi” Dj.Uotson “Bolani psixologik parvarish qilish” jismonan va ruhiy sog`lom bolalarni tarbiyalashga yordam beruvchi ayrim shartlarni keltirgan. Eng avvalo gap qat`iy kun tartibi, bolaga mos kelmaydigan stimullar ta`siridan himoya qilishi mumkin bo’lgan maxsus xonaning mavjudligi, shuningdek, bolaga nisbatan bo’lgan munosabatga mehribonlikni namoyon qilishdagi me`yorlar haqida ketadi.
Dj.Uotson barcha odamlarda aniq qat`iy belgilangan xulq-atvor modelini shakllanishiga atrof-muhitning bilamchi ta`sir kuchi haqida o’z fikr mulohazalarini bildirgan. U muhit to’g`ri shakllantirilganda rosmana me`yordagi sog`lom go’daklardan har kimini katta qilish mumkinligi haqida ta`kidlagan.