Yosh davrlar psixologiyasining predmeti, nazariy va amaliy vazifalari

Ijtimoiy-madaniy yondashuv
Insoniyat taraqqiyotini tushunishga ekologik yondashuvda bu o’zgarishlar birmuncha darajada yaqqolroq ko’zga tashlanadi. U. Bronfenbrenner, D.Kyun, Dj.Vulvili, R.Makkol bolaning hayotini yaqin oilaviy qurshovdan boshlab, ijtimoiy, tarixiy kontekstgacha o’z ichiga oluvchi real sharoitlarida uning kundalik xulq-atvorini o’ziga xos xususiyatlarini diqqat bilan tadqiq qilish zaruriyatiga e`tiborini qaratadi. Analizga ekologik ahamiyatli o’zgaruvchilar sifatida bolaning barcha hayotiy jabhalari kiritiladi uy, oila, sinf, transport, bog` ijtimoiy rollar va funktsiyalar qiz, opa, o’quvchi xulq-atvor faolligini xarakteristikasi davomiylik, zo’riqish. U.Bronfenbrennerning ekologik tizim modeli keng mashhurlikka ega bo’ldi. Ular tomonidan bolaning rivojlanishi dinamik jarayon sifatida ko’rib chiqiladi bir tomondan ko’p darajali hayotiy muhit o’sib ulg`ayuvchi individga ta`sir ko’rsatadi va boshqa tomondan uning o’zi faol ravishda uni qaytadan tuzadi. U.Bronfenbrenner bolaning hayotiy muhitini to’rt darajasini ajratgan. Hayotiy muhitning mikrodarajasi individni uning yaqin atrofidagilar bilan o’zaro ta`sirini oila, bog`cha xarakterli bo’lgan mashg`ulotlar va ijtimoiy rollarni o’z ichiga oladi. Mezodaraja yoki mezotizim ikkita yoki undan ko’p mikrotizimlar o’rtasida rasmiy yoki norasmiy aloqalar yuzaga kelganda hosil bo’ladi masalan, oila va maktab oila va tengdoshlar guruhi o’rtasida. Ekzodaraja individ tajribasi bilan bevosita bog`liq bo’lmagan lekin unga bilvosita ta`sir ko’rsatuvchi keng ijtimoiy muhitni qamrab oladi. Ota-onaning bandlik xarakteri, mamlakatdagi iqtisodiy vaziyat, oilaviy axborot vositalarini roli va nihoyat makrodaraja yoki makrotizim qadriyatlar, an`ana odatlar, qonunlar hukumat dasturlarining madaniy va tarixiy kontekstini hosil qiladi. U.Bronfenbrennerning fikriga ko’ra, bu barcha quyi darajalarga muhim ta`sir ko’rsatadi. Tadqiqotchilarning ko’proq e`tiborini jalb qiladigan hayot davomida hayotiy yo’l insonning rivojlanish g`oyasini laboratoriyaning nazorat qilinuvchi sharoitlarida o’rganib bo’lmaydi. Nafaqat oldindan aytish mumkin bo’lgan yoshga bog`liq o’zgarishlarni balki har bir yoshga bog`liq o’zgarishlarni balki har bir avlod uchun keng madaniy va tarixiy omillarni hisobga olishni talab qiladi. P.Baltes 3 turdagi omillarni ajratgan. 1.YOshga bog`liq me`yorlar. 2.Tarixiy me`yoriy. 3.Me`yoriy bo’lmagan omillar. YOshga bog`liq me`yoriy omillar bu aytish mumkin bo’lgan yoshdagi o’zgarishlarda biologik tishlarni yorib chiqishi, jinsiy etilishi (menopauza va b.q) va ijtimoiy ( maktabga chiqish, harbiy xizmatga chaqiruv, nafaqaga chiqish va boshqalar) sodir bo’ladi. Tarixiy me`yoriy omillar-bu butun yosh davri kategoriyalariga (qatoriga) u yoki bu tarzda ta`sir ko’rsatadigan global (dolzarb) mashtabdagi tarixiy hodisalardir (urush, siyosiy va iqtisodiy tarzda o’zgarishi, epedemiya). Me`yoriy bo’lmagan omillar- hayotning aniq bir vaqti bilan bog`liq bo’lmagan, lekin uni bazan keskin (birdan) o’zgartirishga qodir bo’lgan, shaxs hodisalarini aks ettiradi (kasallik, jarohat, muhim inson bilan uchrashuv ajrashish va boshqalar). Aslida vaziyat bundanda murakkab chunki, ajratilgan omillar ta`siri bir qator boshqa xususiyatlar, xususan jins, yosh, irq, ijtimoiy mansubligi. So’z inson hayot yo’liga bu omillarning murakkab qorishgan ta`siri haqida bermoqda.
SHunday qilib biz inson psixik rivojlanishini aniqlovchi omillar muammosiga asosiy e`tborni qaratib, O.Uotsonning klassik bexiviorizm nazariyasi, B.Skinnerning operant o’rgatish nazariyasi, A.Banduraning ijtimoiy kognitiv nazariyasi va U.Bronfenbrennerning ekologik tizim modeli misolida rivojlanish psixologiyasidagi xulq-atvor yondashuvi evolyutsiyasini kuzatdik²⁵.