Yosh fiziologiyasi va gigienasi

Leykositlarning ahamiyati. Leykositlarning asosiy funksiyasi – qonga va to’qimalarga tushayotgan mikroorganizmlardan, begona oqsillardan, yot tanachalardan organizmni himoya qilishdir.
Leykositlar yolg’ondakam oyoqsimon o’simtalar chiqarib o’z-o’zidan harakat qilish xususiyatiga ega. Ular qon tomirlaridan chiqib organizmning turli to’qimalarining hujayralari orasida harakat qiladi. Qonning harakati sekinlashganida leykositlar kapillyarlarning ichki yuzasiga yopishib qoladi va hujayralar endoteliyasi kapillyalari orasida tiqilishib katta miqdorda tomirlardan chiqadi. O’zlarining harakatlanishi davomida uchragan mikroblarni va boshqa begona tanalarni ushlab oladi va hujayra ichida hazmlanishga majbur etadi (fagasitoz). Leykositlar juda faol qon tomirlarining jarohatlanmagan devorlaridan o’tadi, membranalardan juda yengil o’tadi, to’qimalarda hosil bo’ladigan turli kimyoviy moddalar ta’siri ostida biriktruvchi to’qimalarda bemalol harakatlanadi (diapediz).
Leykositlar qon tomirlarida devorlar bo’ylab harakatlanadi, ayrim paytlarda qon oqimiga qarshi yo’nalishda ham harakatlanadi. Leykosit turlarining barchasini harakatlanish tezligi bir xil emas. Eng tez harakatlanuvchi leykosit turi bu neytrofildir – 1daqiqada 30 mk, limfositlar va bazofillar esa juda sekin harakatlanadi, bolalar kasallanganida leykositlarning harakatlanish tezligi odat bo’yicha ortadi. Bu esa organizmga kirgan kasallik chaqiruvchi mikroblar o’z hayoti faoliyatida ajratadigan odamlar organizmi uchun zaharli bo’lgan toksinlar ishlab chiqilishi bilan bog’liqdir. Aynan toksinlar leykositlarning harakatini tezlashishini chaqiradi.
Leykositlar mikroorganizmlarga yaqinlashgach, o’zlarining oyoqsimon qismi bilan ularni o’rab oladi va sitoplazmasining ichiga qarab tortadi. (fagositoz). Bitta neytrofil 20-30 gacha mikrobni yutishi mumkin. Bir soatdan keyin ularning hammasi neytrofillar ichida hazmlanib ketadi. Bular maxsus mikroorganizmlarni parchalovchi fermentlar ishtirokida yuz beradi.
Agarda yot tanalarning o’lchami neytrofillar o’lchamidan katta bo’lsa, uning atrofida neytrofilllar guruhi to’planib baryer hosil qiladi. Leykositlar bu begona organizmlarni hazmlab yoki parchalab ular bilan birga o’ladilar. Natijada begona tana atrofida yiring hosil bo’ladi, biroz muddat o’tganidan keyin yorilib uning ichidagi massa organizmdan chiqarib tashlanadi. Parchalangan to’qimalar va o’lgan to’qimalar bilan birga organizmga kirgan begona tanalar ham chiqarib tashlanadi.
Organizmga tushadigan turli mikroorganizmlarni, oddiy organizmlarni va har xil begona tanalarni leykositlar tomonidan yutilishi va hazmlanishi –fagositoz deb ataladi, leykositlarni o’zini esa – fagositlar deb yuritiladi.
Fagositoz hodisasini birinchi bo’lib I.I.Mechnikov o’rgangan va ana shu kashfiyoti uchun Nobel mukofotiga sazovor bo’lgan.
I.I.Mechnikov o’zining dastalbki kuzatishlarini nisbatan oddiy organizmlarda – dengiz yulduzining qurtlarida olib bordi. Uni qayd qilishicha dengiz yulduzi qurti tanasidagi tikon, harakatchan hujayralar bilan tezgina o’rab olinadi.
Odamlarda ham barmog’iga tikan kirganida xuddi shunday holat kuzatiladi. Tikon atrofida katta miqdorda oq qon tanachalari yig’iladi, Tashqi tomondan bu holat ichida o’lgan leykositlarni yig’ilishi – yiringli oq pufakcha hosil bo’lishidan hosil bo’ladi.
Yuqorigidan ham muhimroq kuzatishni I.I.Mechnikov chuchuk suv qisqichbaqasi –dafniyalarda bajardi. Agarda mikroskop ostida ko’rinadigan zamburug’ sporalari ichaklar devoridan kirib u tana bo’shliqlariga tushsa, ularga juda harakatchan hujayralar hujum qiladi va ularni o’rab oladi va hazmlaydilar. Natijada kasallik rivojlanmaydi. Agar sporalar dafniyani tanasiga katta miqdorda tushsa u paytda fagositlar o’z vazifasini uddasidan chiqaolmaydilar, oqibatda sporalar ko’payib ketib kasallikga olib keladi va hayvon o’ladi.
Bu kuzatishlar I.I.Mechnikovga barcha oliy darajada rivojlangan organizmlarda, shu jumladan odamlarda ham fagositar hujayralar ularning organizmini kasallik chaqiruvchi agentlardan himoya qiladi degan nazariyani ilgari surish uchun asos bo’ldi. Organizmda fagositar funksiyani ikki kategoriyaga mansub hujayralar bajarishini I.I.Mechnikov ko’rsatib berdi: harakatchan oq qon tanachalar (limfositlar va monositlar) va limfa tugunlarida, tomirlarni ichki devorlarida, taloqda, jigarda, qizil ilikda va boshqa organlarda saqlanuvchi harakat qilmaydigan hujayralar.
Organizmni o’lgan, atrofiyaga uchragan hujayralardan tozalashda ham leykositlar muhim rolni o’ynaydi. Odamlar organizmida tinimsiz ravishda hujayralarning qarishi, o’lishi va yangilarining hosil bo’lish jarayonlari kechib turadi. Agar o’lgan hujayralar yo’qotilib tashlanmaganida edi, unda organizm parchalanish mahsulotlari bilan zaharlanardi va hayotning davom etishi mumkin bo’lmay qolardi.
Fagositoz – organizmning himoya reaksiyasi bo’lib, uning ichki muhitining doimiyligini saqlanishini ta’min etadi.
Limfa tugunlarida va taloqda hosil bo’luvchi limfositlar 100-200 kun davomida aylanuvchi qon bilan aylanib yuradi. Qayd qilishlaricha limfositlar organizmdagi immunitet reaksiyalarida ishtirok etadi, organizmga kirgan mikroblarni va ularning zaharlarini (toksinlarini) zararsizlantiradi.