Yosh fiziologiyasi va gigienasi

9.4. Leykositlar


Leykositlarning shakli va miqdori. Leykositlar yoki oq qon tanachalari – bular rangsiz yadro saqlovchi hujayralar bo’lib turli shaklda bo’ladi. Sog’lom odamlarning 1 mm³ qoni tarkibida 6-8 ming leykositlar saqlanadi. Qondan tayyorlangan surtma mikroskop ostida qaralganda turli-tuman shakldagi leykositlarni kuzatish mumkin. Odatda leykositlarning ikki guruhi farqlanadi: donador va donasiz. Donador leykositlarning sitoplazmasida mayda-mayda donachalar (granulalar) bo’lib ular turli bo’yoqlar bilan ko’k, qizil va binafsha ranglarga bo’yaladi. Donasiz shakldagi leykositlarda bunday donachalar yo’q.

39-rasm. Leykositlar tomonidan bakteriyalarning fagositoz qilinishi

(uchta bosqichning navbatlashuvi)
Donasiz leykositlar orasida juda qoramtir aylana yadroli yumaloq hujayralar-limfositlar va katta o’lchamdagi noto’g’ri shakldagi yadrolar saqlovchi hujayralar –monositlar farqlanadi.
Donador leykositlar turli bo’yoqlarga turlicha munosabatda bo’ladi. Agar sitoplazma donachalari asosli (ishqoriy) bo’yoqlar bilan yaxshi bo’yaladigan bo’lsa, unda bunday shakldagi leykositlar – bazofillar; kislotali bo’yoqlar bilan bo’yaladigan bo’lsa – eozinofillar (eozin-kislotali bo’yoq), agarda ularning sitoplazmasi neytral bo’yoqlar bilan bo’yaladigan bo’lsa ular – neytrofillar deb yuritiladi.
Turli shakldagi leykositlar orasida ma’lum darajadagi nisbatlar mavjuddir. Turli shakllardagi leykositlarning foyizlarda qayd qilingan nisbati leykositar formula deb ataladi.
6-jadval
Sog’lom odam qonining leykositar formulasi.

Donador leykositlar		Donasiz leykositlar
bazofillar	eozinofillar	netyrofillar	limfositlar	monositlar
O’zgarish chegarasi (% larda)
0-1	3-5	57-73	25-35	3-5
(1mm^3 qondagi mutloq miqdori)
35-70	140-350	4200-5250	1750-2450	350-560

Ayrim kasalliklar paytida, o’sha kasalliklarga xos bo’lgan ayrim leykositlar turlarini nisbati o’zgaradi. Masalan gijjali invaziyada eozinofillar soni ko’payadi, yallig’lanish paytida esa neytrofillar soni ortadi, sil kasalligi paytida esa ko’pchilik hollarda limfositlar miqdorini ortishi kuzatiladi.
Ko’pchilik hollarda kasallik davomida leykositar formula o’zgarib turishi mumkin.
Infeksion kasalliklarning o’tkir davrida, kasallik juda og’ir kechadi va bu paytda, qonda eozinofillar uchrashi mumkin. Sog’ayish boshlanishi bilan esa, ya’ni kasalning holatini yaxshilanganligini ko’rsatuvchi belgilar ko’rinmasdan turiboq mikroskop ostida qondagi leykositlar miqdori aniq o’zgarishi mumkin, ayniqsa ularning qondagi miqdori ovqatlangandan hamda og’ir jismoniy ish bajarganidan keyin ortadi. Ayniqsa organizmda yallig’lanish jarayonlari borayotgan paytda juda jadal ortadi.
Voyaga yetgan odamlardagiga nisbatan yangi tug’ilgan bolalar qonida leykositlarning miqdori ko’p bo’ladi, ya’ni 1 mm³ qon tarkibida 20 mingtagacha bo’ladi. Hayotning birinchi kunida leykositlar soni 1 mm³ qon tarkibida tug’ish paytida bo’lishi mumkin bo’lgan (bola to’qimalaridagi parchalanish mahsulotlarini, to’qimalardan qo’yilgan qonlarni hisobiga) 30 minggacha ortishi mumkin.
Hayotning 2-kunidan boshlab leykositlarni soni kamaya boradi va 7-12 kunlikga kelib 10-12 minggacha tushadi. bolalar qonida bunday miqdordagi qon 1 yosh davomida saqlanib qoladi, bundan keyin u asta-sekin yana kamaya boradi va 13-15 yoshga kelib qon tarkibidagi leykositlar soni voyaga yetgan odamlardagi leykositlar miqdoriga teng bo’ladi. Bolaning yoshi qancha yosh bo’lsa, uning qonida shuncha yetilmagan leykositlar ko’p bo’ladi.
Leykositar formula ham o’zining yoshga oid xususiyatlariga ega, hayotning birinchi yilida limfositlarni yuqori miqdorda va neytrofillarni kam miqdorda saqlanishi bilan ajralib turadi va 5-6 yoshga kelib deyarlik bir xil miqdorga tenglashadi. Shundan keyin neytrofillar foyizi tinimsiz ortadi, limfositlar foyizi esa kamaya boradi.

7-jadval
Leykositar formulani yoshga oid tavsifi

Yosh (yillarda)	Neytrofillar	Monositlar	Limfositlar
1-2	34,5	11,5	50,0
4-5	45,5	9,G’	44,5
6-7	46,5	9,5	42,0
7-8	44,5	9,G’	45,0
8-9	49,5	8,5	39,5
9-10	51,5	8,G’	38,5
10-11	50,0	9,5	36,0
11-12	52,5	9,G’	36,0
12-13	53,5	8,5	35,0
13-14	56,5	8,5	32,0
14-15	60,5	9,G’	28,0

Qon tarkibida neytrofillarning kam miqdorda saqlanishi, hamda ularning yetarlicha yetilmaganligi bolalarning yosh davrlarda ular organizmining infeksion kasalliklarga chalinuvchanligi bilan tushuntiriladi. Bolalar hayotining birinchi yilida yana neytrofillarning fagositar faolligi ham juda past bo’ladi.

Juda ko’p turdagi leykositlarning hayotini davomiyligi 2-4 kun. Leykositlar odatda qizil ilikda, taloqda va limfa tugunlarida hosil bo’ladi.