Yosh fiziologiyasi va gigienasi

Bolalarda harakatlarning rivojlanishi. Yangi tug’ilgan bolalarda qo’l-oyoqlarning, gavdaning va boshning tartibsiz harakatlari kuzatiladi. Koordinatsiyalangan - ritmik bo’lish, rostlash, olib kelish va uzatish kabi harakatlar, aritmik - koordinatsiyalanmagan va izolyatsiyalangan harakatlar bilan almashinadi.
Bolalarning harakat faoliyati vaqtinchalik bog’lanish mexanizmlari bo’yicha shakllanadi. Bu bog’lanishlarning shakllanishida harakat analizatorining boshqa analizatorlar (taktil, ko’rish, vestibulyar) bilan uzviy aloqasi jiddiy rol o’ynaydi.
Ensa muskullari tonusining ortishi, 1,5-2 oyligida qoringa yotqizilgan bolani boshini ko’tarish imkonini beradi. 2,5-3 oylik bolalarda ko’ringan narsaga qarab qo’lni harakati rivojlanadi. 4-oylik bolalar orqadan yonboshga burilsa, 5 oylikda qoringa va qorindan orqaga ag’darilish imkoniga ega bo’ladi. 3 oylikdan 6 oylikgacha bo’lgan davrda bola siljish uchun tayyorgarlik ko’radi; qoringa yotib boshini va gavdasini yuqori qismini ko’tarishga harakat qiladi va 8 oylik bo’lganida u ancha masofani siljishi –emaklashi mumkin bo’ladi.
6 oylikdan 8 oylikgacha bo’lgan yoshda gavda va tos muskullarining rivojlanishi tufayli bola, o’tirishni, turish, tik turish, qo’li bilan tayanish, biron narsaga suyanishlarni boshlaydi.
Bola bir yoshga to’lganida erkin tik turadi va qoida bo’yicha yura boshlaydi. Lekin bu yoshda bolaning qadami kichik, notekis tanani ushlab turilishi turg’un bo’lmaydi. Muvozanatni saqlash uchun bola qo’li yordamida tenglikni saqlashga harakat qiladi, oyoqlarini keng qo’yadi. Sekin-asta qadamni uzunligi orta boradi, 4 yoshga borib qadamni uzunligi 40 sm.gacha yetsada, hali ham oyoq olishlari tekis bo’lmaydi. 8 yoshdan 15 yoshgacha odim uzunligi orta borsada yurish tempi pasayadi.
4-5 yoshlarda muskullar guruhlarining rivojlanishi va harakat koordinatsiyalarining takomillashishi tufayli chopish, sakrash, konkida uchish, gimnastik mashqlar singari ancha murakkab harakatlarni bajarish imkoni tug’iladi. Bu yoshda bolalar rasm chizishi va musiqa asboblarida o’ynashlari mumkin.
Yosh ulg’ayishi bilan 13 yoshgacha bolalarning chopish tezligi orta boradi. 14-15 yoshli o’smirlarda tez yugurishga chidash bera olishning pasayishi, bizning nazarimizda ularning jinsiy yetilish davri bilan bog’liq bo’lsa kerak.
Bolaning o’sishiga qarab sakrash kabi harakatlar ham rivojlanadi. Bolalarning yoshi kichik bo’lganida ular sakraganida, ularni oyog’i yerdan uzilmaydi va barcha harakatlar deyarlik o’tirib turish va tanani tik ushlashdan iborat bo’ladi. Uch yoshdan boshlab bolalar yengilgina oyoqni yerdan uzib joyida sakrashni boshlaydilar. Faqatgina 6-7 yoshlardan boshlab sakrash paytida oyoqlar suyaklarining koordinatsiyasi ko’rina boshlaydi. Sakrashni bajarish paytida harakatlarning koordinasiyasini takomillashishi bilan bir qatorda uning balandligi va davomiyligi ham ortadi.
Joyida uzunlikga sakrashni uzoqligi o’g’il bolalarda 13 yoshgacha, qiz bolalarda esa 12-13 yoshgacha ortib boradi. 13 yoshdan keyin uzunlikga sakrashdagi jinsga bog’liq holdagi farq juda aniq ko’rinadi, balandlikga sakrashdagi farq esa 11 yoshdayoq namoyon bo’ladi.
Yurish, yugurish, sakrash, irg’itish, suzish, raqs harakatlari, tik holdagi ish vaziyati kabi murakkab harakatlarni boshqarishni yuqori san’ati, tajribasi hech qachon o’z-o’zidan o’rganmasdan, mashq qilmasdan yuzaga kelmaydi, takomillashmaydi, qaysiki bular badiy gimnastika, figurali uchish, tramplindan sakrash, suv polosi, basketbol kabi o’yinlarni bajarish natijasidir.
Sog’likni mustahkamlash va bolalarni jismoniy takomillashtirishdan tarkib topuvchi jismoniy tarbiyaviy funksiyasi fikrlash, diqqat-e’tibor va xotira kabi jarayonlarni rivojlanishida jiddiy aks etadi. Bu funksiya birgina biologik ma’noga ega emas, balki odamlarda axborotlarni qabul qilish, qayta ishlash va foydalanish, bilimlarni o’zlashtirish, o’rab turuvchi atrof-muhitni har tomonlama o’rganish va o’z-o’zini bilish imkonini kengaytiradi.
Jismoniy mashqlar asosiy hisoblanadi. Lekin murakkab jismoniy tarbiyalash jarayonida organizmga ta’sir ko’rsatuvchi yagona omil emas. Umumiy ratsional tartib davomida oziqlanish va uyquni to’g’ri tashkil qilishda bu haqda eslash zarur. Lekin chiniqish ham bu borada muhim ahamiyatga ega.
Jismoniy mashqlar faqatgina muskullar tizimini takomillashtiribgina qolmay, balki usiz muskullar ishini bajarib bo’lmaydigan vegetativ funksiyalarni ham (nafas, qon aylanish va h.z.) takomillashtiradi. Markaziy asab tizimining funksiyalariga, mashqlar stimullovchi ta’sir ko’rsatadi.
Hozirda yoshga oid fiziologiyada bolalar va o’smirlar harakatining rivojlanishi haqidagi qonuniyatlarni yoshga bog’liq holda o’zgarishi bo’yicha juda ko’plab aniq ma’lumotlar jamlangan.
Odamlar haqidagi fanning yutuqlari, bolalarni u yoki bu harakat faoliyatiga o’rgatish va harakat funksiyalarni ayrim tomonlarini shakllanish bosqichlarini xarakterli davrlarini ajratish imkonini berdi. O’sish va rivojlanishning turli davrlarida bolalarning organizmi mashqiy jismoniy yuklamalarga javob reaksiyasi turlicha va u ma’lum davrlarda katta va uzoq muddat saqlanib qoluvchi va samara beradi: ayrim mualliflar bularni kritik yoki sezuvchi davr deb ataydilar (Z.Kuznesova va boshq.) harakat funksiyasidagi jiddiy o’zgarish bolalarning kichik maktab yoshida yuz beradi (8-12 yoshlar).
Morfologik ma’lumotlar shuni ko’rsatib turibdiki, bolaning harakat apparatining asab tuzilmalari (orqa miya, o’tkazuvchi yo’llar) ontogenezning dastlabki bosqichlarida yetiladi. Harakat analizatorining markaziy tuzilmalari borasida esa ularning morfologik jihatdan yetilishi 7 yoshdan 12 yoshgacha bo’lgan davrda amalga oshadi. Yana shu narsa diqqatni o’ziga jalb etadiki, aynan shu yoshga kelib muskul apparatining sezuvchi va harakat uchlari to’lig’icha rivojlanishiga ega bo’ladi. Muskullarning o’zlarini rivojlanishi va ularning o’sishi 25-30 yoshgacha davom etadi. Mana shuni o’zi bilan muskullarning mutloq kuchi ham yoshga bog’liq holda 25-30 yoshgacha ortib boradi.
Hozir shuni ishonch bilan takidlash mumkinki, maktabdagi jismoniy tarbiyaning bosh vazifasi bolalarning maktabda o’qishni birinchi 8 yili ichida to’liq yechimiga ulgurishdan iborat, aks holda bolalarning harakat imkoniyatlarini rivojlantirish uchun eng samarali yosh davrlarini qo’ldan chiqarishimiz mumkin, yoki boshqacha aytganda «kechikamiz».
Tekshirishlarni ko’rsatishicha 7-11 yoshdagi o’quvchilar nisbatan ancha past bo’lgan muskul kuchiga egadirlar. Kuchli va ayniqsa statik mashqlar ularni juda tez charchashiga olib keladi. Bu yoshdagi bolalar qisqa muddatli kuchli tezlik dinamik xarakterdagi mashqlarga moslashgan bo’ladi.
Lekin kichik maktab o’quvchilarini statik holatlarni saqlab turishga sekin-asta o’rgatish kerak. Statik mashqlarni ahamiyati shundan iboratki, avvalo qad-qomatni tug’ri saqlab turish xususiyatini yaratishdir.
O’g’il bolalar muskullarining kuchini ortishining eng jadal davri 14-17 yoshga to’g’ri keladi, qiz bolalarda esa bu yosh ertaroq kuzatiladi. O’g’il bolalar bilan qiz bolalarni muskul kuchi orasidagi farq 11-12 yoshlarda namoyon bo’ladi.
Jismoniy tarbiya vositalari yordamida harakat sifatlari darajasini jiddiy oshirishda o’smirlik yoshi –muhim davr hisoblanadi. Ularning jinsiy yetilishi bilan bog’liq bo’lgan organizmdagi qayta o’zgarishlar jismoniy yuklamalarni to’g’ri taqsimlashda pedagogdan juda katta ma’suliyat talab qiladi. Yana bir muhim muammolardan biri bo’lib, ontogenezning turli bosqichlarida harakat faolligini hajmini to’g’ri rejalashtirish hisoblanadi.
Tabiiyki, bola qancha ko’p harakatlansa, shunchalik uning harakat funksiyalarini rivojlanishi uchun sharoit yaratiladi. Bizga ma’lum, bola maktab yoshigacha doimiy ravishda, faqatgina uyqu va ovqatlanishga ajratilgan vaqtdan boshqa vaqtda harakatda bo’ladi.
Maktabga o’qishga kirganidan keyin bolaning harakat faoliyati ikki martaga qisqaradi. Faqatgina o’zining harakati tufayli 1-3 sinf bolalari maqbul harakatni 50 % nigina amalga oshiradi. Bu yoshda jismoniy mashqlar bilan o’tiladigan darslarni tashkil qilish jiddiy ahamiyatga ega bo’ladi.
Hattoki sog’lom, to’g’ri rivojlanayotgan o’quvchilarda ham faqat spontan harakat faoliyat deb ataluvchi va jismoniy tarbiya darslari bir kecha-kunduzlik kerakli harakat hajmini ta’minlay olmaydi.
Jismoniy tarbiya darsi bir kecha-kunduzlik zarur bo’lgan harakatlar miqdorining o’rtacha 11 % nigina to’ldiradi. Uydagi ertalabki gimnastika, maktabda dars boshlanishidan oldingi gimnastika, darslar orasidagi jismoniy pauzalar, tanaffus paytlaridagi harakatlanuvchi o’yinlar, harakat o’yinlari bilan sayr qilish, 7-11 yoshli bolalarda bir kecha-kunduzlik talab qilinadigan harakat hajmining 60 % gacha bo’lgan qismini namoyon qilish imkonini beradi.
M.V.Antronova tomonidan olib borilgan tadqiqotlarni ko’rsatishicha, uyda bajariladigan jismoniy tanaffuslar maktab o’quvchilarining kundalik ish tartibidagi jismonan-sog’lomlashtirish ishlarining bir qismi bo’libgina qolmay balki, aqliy ish bajarish qobiliyatini pasayib ketishiga qarshilik ko’rsatuvchi zaruriy tadbirlardan bo’lib qoladi. Uy sharoitida boshlang’ich sinf o’quvchilari uy vazifalarini bajarish ustida ishlayotgan paytda har 30-40 daqiqadan keyin jismoniy pauza qilishlari zarur.
Agarda jismoniy tarbiya darsi va jismonan sog’lomlashtirish ishlari o’quvchilarni kun tartibidagi bir kecha-kunduzlik harakat xajmini yarmidan ko’pini ta’minlovchi zarur sharoit hisoblansa, unda sinfdan va maktabdan tashqarida tashkil qilinadigan jismoniy mashqlar darslari shunday tashkil qilinishi kerakki, u o’quvchilarni harakat faolligidagi defisitlarni oldini olsin va to’ldirsin.
Bundan tashqari 1-11 sinf o’quvchilari uchun har kun 15-20 daqiqali harakatli o’yinlar 3 soatdan keyin keng joriy etilishi kerak, chunki bunday tartib 1-2 soatlardan keyingi o’tkaziladigan tadbirlarga nisbatan ham bolalarning aqliy ish bajarish faoliyatini 3-4,5 martagacha oshirishi mumkin.
O’smirlar uchun ham 3- va 4-soatlardan keyin va kunnnig ikkinchi yarmida uy vazifalarini bajarishdan oldin faol dam olish tavsiya etiladi. Agarda 5-6 soatlardan keyin faol dam olish imkoniyati berilsa, ish qobiliyati ko’rsatkichlarini yomonlashuvi bilan birga qon tarkibidagi leykositlarni fagositar faolligini ham yo’qolishi kuzatiladi.
Suzishga, suvda cho’milishga jiddiy e’tibor berilishi kerak. Uning ahamiyati, muhimligi, va albatta har bir yigit-qiz suzish tajribasiga ega bo’lishi kerakligi haqida gap yuritishni o’zi noo’rin. Shu bilan birga o’zining sog’lomlashtirish ta’siriga ko’ra (jismoniy tarbiyaning boshqa vositalari orasida) suzish yuqori o’rinlardan biri sifatida ilgari surilmoqda.

7.5. Bolalar va o’smirlar tayanch-harakat organlarining rivojlanishida jismoniy mehnat va jismoniy madaniyatning roli.