“Yosh mutaxassislar” ilmiy – amaliy jurnali 2023-yil 5-son

---

32 
“YOSH MUTAXASSISLAR” ILMIY – AMALIY JURNALI 2023-YIL 5-SON 
KARBON KISLOTALARNING FUNKSIONAL HOSILALARI 
MURAKKAB EFIRLAR, YOG‘LAR, SOVUNLAR 
 
Ro‘ziyeva Farangiz 
Toshkent kimyo texnologiyalar instituti Yangiyer filiali 
Noorganik moddalar kimyoviy texnologiyasi guruhi talabasi 
https://doi.org/10.5281/zenodo.7892962
 
Qabul qilindi: 02.05.2023 
 
Annotatsiya:
Ushbu maqolada karbon kislotalarning funksional hosilalari 
murakkab efirlar, yog‘lar, sovunlarning fizik-kimyoviy xossalari, olinish usullari va 
ishlatilish sohalari haqida ma’lumotlar berilgan. 
Kalit so‘zlar:
fosfat kislota, sulfat kislota, propan kislota, metil etanoat, n-oktil 
asetat, nitroglitserin, stearin kislota, palmitin kislota, glitserin. 
ФУНКЦИОНАЛЬНЫМИ ПРОИЗВОДНЫМИ УГОЛЬНЫХ КИСЛОТ 
ЯВЛЯЮТСЯ СЛОЖНЫЕ ЭФИРЫ, МАСЛА, МЫЛА 
Аннотация: 
В статье приведены сведения о физико-химических 
свойствах, способах получения и областях применения сложных эфиров, 
масел, мыл, функциональных производных карбоновых кислот. 
Ключевые слова:
фосфорная кислота, серная кислота, пропановая 
кислота, метилэтаноат, н-октилацетат, нитроглицерин, стеариновая кислота, 
пальмитиновая кислота, глицерин. 
ASOSIY QISM. 
Murakkab efirlar — organik birikmalar. Murakkab efirlarda uglevodorod 
radikali organik yoki anorganik kislotalar radikallari bilan kislorod atomi orqali 
bogʻlangan boʻladi. Murakkab efirlar tabiatda yogʻlar va vosklar sifatida uchraydi. 
Fosfat kislota efirlari inson va hayvonlar organizmida moddalar almashinuvi 
jarayonlarida muhim rol oʻynaydi. Quyi murakkab efirlar, asosan, erituvchilar (mas, 
etilatsetal), oʻrtalari oziq-ovqat sanoatida essensiyalar (mas, nok essensiyasi) 
sifatida qoʻllanadi. Sulfat kislota efirlari (dimetilsulfat) organik sintezda, nitrat 
kislota efirlari — portlovchi moddalar (nitroglitserin) olishda xom ashyo sifatida, 
Murakkab efirlar farmatsevtika, lok-boʻyoq, polimer va plastmassalar, sintetik tola 
ishlab chiqarishda va boshqa sanoat tarmoqlarida ishlatiladi. Karbon kislotalar va 
uglerod soni bir xil bo‘lgan murakkab efirlar bir xil formulaga ega va bir-
birining funktsional guruh izomerlaridir. Propan kislotasi va metil etanoat 

---

33 
“YOSH MUTAXASSISLAR” ILMIY – AMALIY JURNALI 2023-YIL 5-SON 
birikmalarining formulasi C
3
H
6
O
2
bilan belgilanadi, ammo ularning tuzilish 
formulalari boshqacha. 
Murakkab efirlar ko‘plab mevalarni tarkibida uchraydigan birikmalardir. 
Masalan, bananning o‘ziga xos hidi n-pentil asetat, apelsinning xushbo‘yligi esa n-
oktil asetat molekulalariga bog‘liq. Murakkab efirlarning aksarisi suvda erimay, 
organik erituvchilarda eriydi. Murakkab efirlardan mevalar hidi keladi. Asosan, 
eterifikatsiya yoʻli bilan olinadi. Murakkab efirlar uchun sovunlanish reaksiyasi 
tavsiflidir. Spirt va kislotadan efir hosil boʻlishi qaytar reaksiya hisoblanadi. Bunda 
toʻgʻri reaksiyani eterifikatsiyalash, teskari reaksiyani esa gidroliz deyiladi. 
Murakkab efirlarni va kislota amidlarini olinishi: Yog‘larning tuzilishi. 
Yog‘larni gidroliz qilish: 
Karbon kislotalarning funksional hosilalaridan biri bo‘lgan murakkab efirlar 
karbon kislotalarga spirtlar ta’sir ettirib olinadi: 
Reaksiya mineral kislota ishtirokida boradi. Murakkab efirlar karbon kislota 
angidridlariga spirtlar ta’sir ettirib ham olinadi: 
Murakkab efirlar galoidangidridlarga spirtlarni ta’sir ettirish bilan ham olinadi: 
Murakkab efirlar qayta efirlash usuli bilan ham olinadi. Reaksiya kislotali yoki 
ishqoriy muhitda boradi: 
Kislota amidlari atsilxloridlarga ammiak yoki aminlarni ta’sir ettirib olinadi: 
R - C
O
OH