Yosh Tadqiqotchi Jurnali issn: 81-3132 Vol. No. (2022) scientific journal impact factor punktuatsiya. Tinish belgilari va ularning qo‘llanilishi malika Obidova Zokirjon qizi
Yüklə 1,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Yosh Tadqiqotchi Jurnali
ISSN: 2181-3132 Vol. 1 No. 4 (2022) scientific journal impact factor 4.7 Gapda tinish belgilarning o’rni o‘zgarsa gaapning mazmuni va sintaktik tuzulishi ham o‘zgaradi. Quyidagi misollar bu gapimizning yorqin namunasi. Ona aziz farzandiga yelni ham ravo ko‘rmaydi (Farzandning azizligi ma’nosida). Ona aziz, farzandiga yelni ham ravo ko‘rmaydi (Onaning azizligi nazarda tutilgan). Punktuatsiya – ijtimoiy hodisa davrlar o‘tishi yozuv madaniyatining o‘sishi bilan punktuatsiya ham o‘zgarib takomillashib bordi. Davrlar o‘tishi, yozuvning taraqqiysi va yozuv madaniyatining o‘sishi bilan punktuatsiya ham o‘zgarib, takomillashib boradi. Yozuvda dastlab qo‘llanilgan tinish belgilarning qo‘yilish o‘rni, usuli, vazifalari hozirgidek aniq va murakkab bo‘lmagan. Masalan, dastlab yulduzcha va romba tipidagi 10 dan ortiq ishoralar nuqta o‘rnida ishlatilgan. XIX asrning oxiriga kelib, yozuvda hozirgi nuqtaning qo‘llanilishi qat’iylashgach, ular nuqtalikdan chiqqan. Demak davr talabiga bog‘liq holda punktuatsion sistema o‘zgarib boradi, mukammallashadi. Shuningdek, punktuatsiya va punktuatsion sistema tillararo har xildir. Punktuatsiya ayrim xalqlar yozuvida oldinroq ayrimlarida esa nisbatan keyinroq paydo bo‘lgan. Masalan, ingliz tili punktuatsion sistemasida o‘n ikkita tinish belgi bor. Ularda apostrof va defislar ham tinish belgi sanaladi. O‘zbek tilida esa 10ta tinish belgi mavjud. Punktuatsion sistema rus yozuvida XVIII asrda, o‘zbek yozuvida esa XIX asrning ikkinchi yarmidan keyin vujudga kelgan. Tinish belgilari o‘z vazifasiga ko‘ra, ikkiga bo‘linadi; a) chegaralovchi tinish belgilar- muayyan sintaktik tuzilmaning yoki umumman gapning chegarasini bildirish, bironbir gap bo’lagini intonatsion mazmuniy jihatdan ajratib ko‘rsatish, nutq qaratilgan shaxs yoki predmet nomi qamrab olingan, shuningdek, yozuvchi (so’zlovchi)ning subyektiv munosabati ifodalangan sintaktik tuzilma chegarasini ko’rsatish uchun xizmat qiluvchi b) ajratuvchi tinish belgilari- mustaqil gaplarni, ularning qismlari (bosh va ergash gaplar, bog‘langan va bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarning predikativ qismlari)ni, gapning uyushgan bo‘laklarini, birgalik ergashishli qo‘shma gaplarni, gapning ifoda maqsadiga ko‘ra turlarini, tutqning bo‘linganligini ko‘rsatuvchi tinish belgilari. Qo‘llanish o‘rniga ko‘ra tinish belgilari 3 guruhga bo‘linadi: |