Yoshlar fiziologiyasi va gigiyenasi

Tekshirish savollari:

1. 
   nerv sistemasining vazifasi nimadan iborat.
   
2. 
   nerv sistemasi necha turga bo’linadi.
   
3. 
   nerv markazlari qanday xususiyatga ega.
   
4. 
   bosh miya qanday bo’limlaridan iborat.
   
5. 
   necha hil reflekslarni bilsiz.
   
6. 
   shartli reflekslar qanday bo’limlarga bo’linadi.
   
7. 
   shartli tormozlanish necha hil bo’ladi.
   

5-Ma’ruza

Mavzu: Oliy nerv faoliyatining yosh xususiyatlari.

Reja:

1. 
   Birinchi va ikkinchi sistema haqida tushuncha.
   
2. 
   Oliy nerv faoliyatining turlari.
   
3. 
   Dinamik steriotip.
   

Oliy nerv faoliyati haqida tushuncha. Bosh miya yarim sharlari va ularning po’tlog’i markaziy nerv sistemasining yuqori qismi bo’lib hisoblanadi. Odamning hulqi idroki, fikirlashi ongi va barcha ruhiy xususiyatlari oliy nerv faoliyati bo’lib u bosh miya yarim sharlari va ular po’stlog’ida joylashgan nerv markazlarining normal funksiyasiga bog’liq. Odamning oliy nerv faoliyati murakkab refleks orqali namoyon bo’ladi. Bu reflekslar odamni tashqi muhit bilan bog’lanishini, uning har xil sharoitga moslashuvini taminlaydi.

Birinchi va ikkinchi signallar sistemasi. Odam birinchi va ikkinchi signallar sistemasi hayvonlarda faqat birinchi signal sistemasi bo’ladi. Odanmning oliy nerv faoliyati o’ziga xos anglash, abstrak fikirlash, so’zlash qobiliyatiga ega. Odam oliy nerv faoliyatining taraqqiyoti natijasida voqeylikni ikkinchisi signal sistemasi vujudga kelgan. Ikkinchi signal sistemasi so’zlardan iborat bo’lib, predmetlarni ayrim belgilarini farq qilish va ularni umumlashtirish. Ular o’rtasidagi bog’lanishlarni vujudga keltirish xususiyatiga ega.

Ko’rish, eshitish, hid sezish, ovqat ta’mini bilish kabi sezgi organlarini birinchi signal sistemasi bo’lib ular odam va yuksak hayvonlarda deyarli o’xshash. Bu sezgi organlari orqali qabul qilingan tashqi va ichki muhitning ta’siri ya’ni shunga tegishli markazlarida reflekis hosil qiladi . Odamning yuksak hayvonlardan asosiy farqi og’zaki va yozma nutq rivojlanganligidir. Nutqi ta’sirlovchi sifatida sezgi organlari orqali qabul qilinib shartli refleks hosil qiladi. Odamda atrofdagi muhit bilan aloqa bog’lashning yangi shakillari paydo bo’ladi. ”Rivojlqanib borayotgan hayvonot dunyosiga - deb yozgan edi I.P. Pavlov –odam bosqichiga kelib nerv faoliyati mexanizmlarga nixoyatga katta qo’shimcha qo’shildi .“ Bu qo’shimcha odamga nutq paydo bo’lishi va yangi signal sistemasi vujudga kelishidan iborat bo’ladi. Organik dunyo taraqiyotining shu bosqichida muhit bilan aloqa bo’g’lashning yangi faqat odamga-gina xos bo’lgan ikkinchi signal sistemasi qaror topdi , “homo sapens” oilasi paydo bo’guncha hayvonlar deb yozgan edi I.P.Pavlov - atrofdagi dunyoning hayvonlardagi xilma –xil reseptor mexanizmlarga ta’sir etadigan va markaziy nerv xujayralariga yetib boradigan turli agentlaridan kelib chiquvchi bevosita ta’surotlari orqaligina o’sha dunyo bilan a’loqga qilar edi. Bu ta’surotlar tashqi abyektlarining birdan – bir signallari edi . Odamda ikkinchi darajali signal birinchi signallarning signali - talaffus etiladigan , eshitiladigan, ko’riladigan so’zlar ko’rinishida paydo bo’lib rivojlanib bordi va yuqori darajada kamolga yetdi. Odamda sust alohida ahamiyat kasb etadi. So’z deb yozadi I. P. Pavlov birinchi signallarning signali bo’lib voqeliqni faqat bizga xos ikkinchi signal sistemasining tashkil etadi. Nutqning rivojlanishi odamlarning biri –biriga munosabatini osonlashtirib mexnat turlarining ko’payishiga, ong rivojlanishiga sabab bo’ladi. Pavlov, “nutq bizni odam qildi “ degan edi. Odam shartli refleks bilan shartsiz ta’surot bilan mustahkamlanib borish asosidagina emas balki nutq yordamida ham hosil bo’lishi mumkin edi. Masalan: boshlang’ich maktab o’quvchilarda qo’ng’iroq ovoziga javoban sharti refleks paydo bo’lgandan so’ng shu ovoz o’rniga og’zaki yoki yozma shakldagi qo’ng’iroq so’zi ishlatilsa bola qo’g’iroq ovoziga qanday reaksiya ko’rsatgan bo’lsa qo’ng’iroq so’zining o’ziga ham birinchi martadayoq xuddi o’shanday reaksiya ko’rsatadi. Nutq faoliyati asosida shartli refleks xosil bo’lishi odam oily nerv faoliyatining sifat jixatidan o’ziga xos bo’lgan xusisiyatdir . Shartsiz refleks asosida hosil bo’ladigan aloqalar po’stloq prosesslarini xarakati qanday qonunlarga bo’ysunsa odam bosh miya po’stlog’ida nutq asosida yuzaga keladigan bog’lashlar ham xuddi o’sha qonunlarga bo’ysunadi. I.P. Pavlov ko’rsatib o’tganidek oliy nerv faoliyatining faqat odamga xos bo’lgan xususiyati birinchi signal sistemasi orqali tushadigan signallarni ajratib olib mulohaza qilish va ummumlashtirish qobilyati ikkinchi signal sistemasiga bog’liqdir.

Odamda birinchi va ikkinchi signal sistemalari o’zaro bog’langan bo’lib bir-biriga doim ta’sir ko’rsatib turadi. So’zning signal sifatidagi ahamiyati bir-biri bilan qo’shilib keladigan oddiy tovushlar bilan emas balki so’zning lug’aviy manosi bilan bog’liqdir tovushlarning qo’shilib ketishi bilan bir- biriga o’xshash so’zlar tanlab olinadigan bo’lsa u xolda unday so’zlarga signal manosi garchi boshqacha bo’lsa ham bir xil reaksiya bilan javob beraveradi. Bolada ikkinchi signal sistemasining shakllanib borishi nutqning rivojlanishi bilan bevosita bog’langan. Bola xayotining birinchi yilidagi so’ngi oylar va butun ikkinchi yili nutq qaror topib boradigan davri xisoblanadi. Bolalarda nutqning qaror topishi prsessi shartli reflekslar hosil bo’lish qonunlarida muvofiq o’tadi. Bolada yarim tovush va fonemalar xayotining dastlabki oylarida ham paydo bo’lsada lekin bular hali ikkinchi signallar rolini o’ynamaydi va faqat odamga xos bo’lgan signal sistemasining ishga tushishi uchun go’yo tayyorgarlik davri bo’lib xisoblanadi .