Yunusxodjaev zoir shokirovich kasbiy psixologiya

iqtidorli
deymiz. Iqtidor - insonning o‗z hatti - 
harakatlari, bilimlari, imkoniyatlari, malakalariga nisbatan sub‘ektiv 
munosabatidir. Iqtidorli odam genial yoki talantli bo‗lmasligi mumkin, lekin u
har qanday ishda mardlik, chidamlilik, o‗z-o‗zini boshqara olish, 
tashabbuskorlik kabi fazilatlarga ega bo‗lib, o‗zlari shug‗ullanayotgan ishni 
bajonidil, sitqidildan bajaradi. Ular ana shunday harakatlari bilan ba‘zi o‗ta 
iste‘dodli, lekin kamharakat kishilardan ko‗ra jamiyatga ko‗proq foyda keltiradi. 
Iqtidorli insonda iste‘dod sohibi bo‗lish imkoniyati bor, zero 
iste’dod
- har 
tomonlama rivojlangan, nixoyatda kuchli va takrorlanmas qobiliyatdir. U 
tinimsiz mehnat, o‗z qobiliyatini takomillashtirib borish yo‗lida barcha 
qiyinchiliklarni engish va irodasi, butun imkoniyatlarini safarbar qilish 
natijasida qo‗lga kiritiladi. 
 Qobiliyatlarning psixologik strukturasi 
Qobiliyatlar avvalom bor 
umumiy
va
maxsus
turlarga bo‗linadi va har 
birining o‗z psixologik tizimi va tuzilishi bo‗ladi. SHaxsning umumiy 
qobiliyatlari undagi shunday individual sifatlar majmuiki, ular odamga bir 
qancha faoliyat sohasida ham muvaffaqiyatli faoliyat ko‗rsatish va natijalarga 
erishishga imkon beradi. Masalan, texnika oliy o‗quv yurtining talabasi ham 
ijtimoiy-gumanitar, ham aniq fanlar, ham texnika fanlari sohasidagi bilimlarni 
o‗zlashtira oladi. Bunda unga umumiy bilimdonlik, nutq qobiliyatlari, 
tirishqoqlik, chidam, qiziquvchanlik kabi qator sifatlar yordam beradi. 
Maxsus qobiliyatlar esa ma‘lum bir sohada yutuqlarga erishish, yuqori 
ko‗rsatgichlar berishga imkon beruvchi sifatlarni o‗z ichiga oladi. Masalan, 
sport sohasi bilan buxgalterlik hisob-kitobi bo‗yicha ishlayotgan ikki kishida 

---

o‗ziga xos maxsus qobiliyatlar bo‗lmasa bo‗lmaydi. 
Umumiy qobiliyatlarni maxsus qobiliyatlarga zid tarzda talqin qilish 
mumkin emas. SHaxsning umumiy qobiliyatlari ularni hosil qiluvchi omillar 
yaqqol psixologik hodisa yoki voqelikdir. Maxsus qobiliyatlar ko‗lam jihatdan 
torroq bo‗lishiga qaramay, chuqurroq mohiyatni o‗zlarida mujassamlashtiradi.
I.P.Pavlov o‗z ta‘limotida ―badiiy‖, ―fikrlovchi‖, ―o‗rta‖ tiplarga ajratilgan 
shaxslarning tavsifini beradi .
―Badiiy tip‖ uchun bevosita taassurotlar, jonli tasavvur, yorqin 
idrok va emotsiyalar natijasida vujudga keladigan obrazlarning yorqinligi hos.
―Fikrlovchilar‖ uchun 
esa mavhum mantiqiy, nazariy, 
metodologik mulohazalarning ustunligi xos.
―O‗rta‖ tipdagilarda esa har ikkala toifa xususiyatlarining xos 
ekanligi ko‗rinadi.
Har bir qobiliyat o‗zining tizimiga ega. Masalan, matematik qobiliyatni 
oladigan bo‗lsak, uning tarkibiga umumlashtirish malakalari, aqliy 
jarayonlarning egiluvchanligi, mavxum tafakkur qila olish kabi qator 
xususiyatlar kiradi. Adabiy qobiliyatlarga ulardan farqli, ijodiy hayol va 
tafakkur, xotiradagi yorqin va ko‗rgazmali obrazlar, estetik hislar, tilni 
mukammal bilishga layoqat; pedagogik qobiliyatlarga esa - pedagogik odob, 
kuzatuvchanlik, bolalarni sevish, bilimlarni o‗zgalarga berishga ehtiyoj kabi 
qator individual xossalar kiradi. Xuddi shunga o‗xshash qolgan barcha 
qobiliyatlarni ham zarur sifatlar tizimida tahlil qilish mumkin va bu katta 
tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‗ladi.