Yunusxodjaev zoir shokirovich kasbiy psixologiya

Beruniy ilm fan taraqqiyotiga ulkan hissa qo‗shish bilan bir qatorda, ta‘lim-
tarbiyani amalga oshirish usullari, metodlarini ham ko‗rsatib o‗tgan. Eng 
muhimi mutafakkir inson kamolotida, mehnat va mehnat tarbiyasi haqida 
muhim fikrlarni bayon etadi. U har bir hunar egasining mehnatiga qarab turlarga 
bo‗ladi. Og‗ir mehnat sifatida binokor, ko‗mir qazuvchi, hunarmand va fan 
sohiblari mehnatini keltiradi. Ayniqsa, ilm ahli olimlar mehnatiga alohida 

---

e‘tibor berish, hayrixoh bo‗lishga chaqiradi, ularni ma‘rifat tarqatuvchilar, 
jamiyat ravnaqiga hissa qo‗shuvchilar deb biladi.  
Olim bolalarni mehnatga o‗rgatish metodlari, yo‗llari haqida ham fikr 
yuritadi. Masalan, bolalarni eng kichik yoshdan mehnatga o‗rgatish kerak, 
deydi. Mehnat tarbiyasida o‗sha davr an‘anasiga ko‗ra vorislikka katta ahamiyat 
beradi. Beruniyning ―Mineralogiya ― asarida hunarmandchilikka oid, shogird 
tayyorlash jarayoni, ustalarning hunar o‗rgatish metodlari haqida ham qimmatli 
fikrlar bayon etilgan. Bunda shaxsiy namuna metodidan foydalanilgan. Ish 
jarayoni bevosita ham nazariy, ham amaliy jihatdan ustaxonaning o‗zida 
bajarilganligi shogirdlarning malakali usta bo‗lib etishishida katta ahamiyatga 
ega bo‗lgan. Beruniy inson har tomonlama kamolga etishishi uchun u ilmli 
bo‗lishi bilan birga mehnatsevar va hunar egasi bo‗lishi ham kerak deydi.
Beruniyning pedagogik ijodida inson va uning baxti-saodati, ta‘lim-
tarbiyasi, kasb hunar egallashi va kamolati bosh masala bo‗lgan. Beruniy 
insonni tabiatning bir qismi deb biladi. Tabiatni va jamiyat ilmini o‗rganishda 
―o‗zim tekshirib ko‗rmaguncha ishonmayman‖ degan shiorga butun umr amal 
qiladi. Umuman olganda Abu Rayhon Beruniyning pedagogik – psixologik 
qarashlari asosan, oilada bola tarbiyasi, aqliy ta‘lim, ahloqiy va jismoniy ta‘lim, 
mehnat va insonparvarlik tarbiyalaridan iborat bo‗lgan.
SHarqning ulug‗ allomalaridan biri ―SHayx-ar- Rais‖ nomi bilan mashhur 
bo‗lgan Abu Ali Ibn Sinodir. Mutafakkirning pedagogik-psixologik qarashlari 
ilmiy asosda qurilgan bo‗lib, u bolaning fe‘l-atvori va tasavvurlarini 
shakllantirishda umuminsoniy g‗oyalar qo‗llanishini ta‘kidlagan hamda 
murabbiy, ota-onalarga bolani qattiq tan jazosidan ko‗ra, shaxsiy ibrat orqali 
voyaga etkazish ma‘qulligini ko‗rsatadi . 
Mutafakkirning ―Donishnoma‖, ―Risolai ishq‖, ‖Uy xo‗jaligi‖, ―Tib 
qonunlari‖ asarlari xalqimiz odob axloq psixologiyasi va tabobat olamida 
alohida o‗rin tutadi. 
Ibn Sinoning mehnatsevarlik tarbiyasi borasidagi fikrlari ham diqqatga 
sazovordir. Jumladan, u har bir bolani biror hunarga o‗rgatmoq shart, deydi. 

---

YOsh yigit biror hunarni o‗rgansa, uni hayotga tatbiq eta olsa va mustaqil hunar 
orqali oilani ta‘minlaydigan bo‗lsagina, otasi uni uylantirib qo‗ymog‗i lozim, 
deb hisoblaydi. O‗spirin hunar egallashi bilan unda nafaqat axloqiy hislar, balki 
xarakterning irodaviy xislatlari ham tarkib topa boshlaydi. Hunar egallash orqali 
o‗spirinlarda sabr-bardoshlik, chidamlilik, mehnatsevarlik, ishbilarmonlik, 
tadbirkorlik, zukkolik kabi insoniy sifatlar shakllanadi. 
Ibn Sino har bir insonning mijozidan kelib chiqqan holda kasb tanlashga 
alohida e‘tibor berish kerakligini ta‘kidlashi uning yoshlarni kasb-hunarga 
yo‗llash masalalariga alohida e‘tibor bilan yondashganini ko‗rsatadi. Uning 
fikricha, har bir inson faqat unga tegishli bo‗lgan xususiyatlargagina egadir, 
unga o‗xshagan insonlar kamdan-kam bo‗ladi. 
Hozirgi davrda ham allomaning falsafiy-psixologik qarashlari, ijtimoiy 
hayotimizda o‗z ahamiyatini yo‗qotgani yo‗q. Uning tarbiya va mijoz xususidagi 
fikrlari alohida ahamiyatga ega bo‗lib, shaxslararo munosabatlar etikasiga 
munosib hissa bo‗lib qo‗shiladi. Olimning falsafa, mantiq, psixologiya, siyosiy -
ijtimoiy fanlar bo‗yicha bizga meros bo‗lib qoldirgan asarlari bashariyat uchun 
dasturilamal sifatida xizmat qiladi.
XI asrning buyuk mutafakkiri YUsuf Xos Hojib o‗zining ―Qutadg‗u bilig‖ 
asarida (1069 y) inson va uning hayotiga oid qarashlarini bayon etgan. Asar 
turkiy halqlarning qadimgi tahlim va tarbiya usullarihaqidagi ilk ma‘lumotlarni 
saqlagani bilan 
juda ahamiyatlidir. U odamning Olloh tomonidan 
yaratilganligini hamda odamning dunyoga kelishi va uning kelajakda qanday 
odam bo‗lib voyaga etishi ajdodi va kelib chiqishiga nisbatan munosabatlariga 
bog‗liqligini aytib: ―Kimning nasli otadan boshlab toza bo‗lsa, undan elga 
yaxshilik, ko‗p manfaatlar keladi‖, deb hisoblaydi. YUsuf Xos Hojib insonga 
bilim nechog‗lik zarur bo‗lsa, kasb-hunar egallash ham shunchalik muhimligini 
asarida alohida ta‘kidlaydi. Alloma jamiyat taraqqiyoti va xalq farovonligida 
muhim o‗ringa ega bo‗lgan dehqonlar, chorvadorlar, savdogarlar, tabiblar 
haqida ham muhim fikrlarni bayon etadi. Zero, u kasb- hunar jamiyatning 
ijtimoiy-siyosiy, moddiy va madaniy taraqqiyotining o‗lchov birligi sanalishini 

---

etarlicha anglagan. YAna allomaning fikricha, insonning ulug‗ligi aql-idroki, 
so‗zlash qobiliyati, bilimi, uquvi, kasb-hunarga egaligidadir-deyiladi. 
Mutafakkir ilm-fan, aql-zakovatga ega bo‗lishga inson ma‘naviy 
kamolotining eng muhim va birinchi mezoni sifatida qaraganki, uning bu fikrlari 
hozirgi davrda ham o‗z ahamiyatini yo‗qotgan emas.