Yunusxodjaev zoir shokirovich kasbiy psixologiya

VI. Gnostik (bilishga oid) fazilatlar: 
- o‗quvchilarning kasbiy layoqati, tayyorgarlik ko‗rsatkichi darajasini 
aniqlashga (tashxis qilishga) qobillik 
- o‗z faoliyati (natijalari mahsullarini) ni tanqidiy tahlil qilishga moyillik 
- nazariy va amaliy xulosalar chiqarishga zehnlilik 
- kasb-hunarga oid psixologik manbalardan foydalanishga uquvchanlik 
- ijodiy izlanish va o‗zgalarni ilhomlantirish imkoniyatiga egalik. 
VII. Kasbiy sifatlar: 
- ishlab chiqarish ta‘limi mashg‗ulotlari mazmunini puxta egallaganlik va 
faol uslublardan foydalana olishlik 
- barqaror e‘tiqotlilik 
- psixologik taktga (odobga, nazokatga) egalik 

---

- muomala va hulq maromini o‗zlashtirganlik 
- adolatlilik 
- topqirlik 
- muammolarni omilkorlik bilan echishlik 
- mashg‗ulotlar o‗tkazish texnologiyasi va texnikasini uddalashlik 
- chidamlilik 
- o‗zini-o‗zi qo‗lga olishlik 
- kuzatuvchanlik 
- hissiyotni boshqaruvchanlik. 
VIII. SHaxs sifatlari: 
- o‗quvchilarga mehr-oqibatlilik 
- mehnatsevarlik 
- amaliy aql-zakovatda ustuvorlik 
- xarakterda barqarorlik (qat-‘iyatlilik) 
- kuyinchaklik 
- tirishqoqlik 
- kamtarlik 
- yumor hissiga egalik 
- mustaqillikka intiluvchanlik. 
IX. Ijodiy (kreativ) xislatlar:
- kasbiy mahoratini takomillashtirishga intiluvchanlik 
- har bir o‗quvchida amaliy malakalar shakllantirish dasturini yaratishga 
chanqoqlik 
- empatiya tuyg‗usini egallaganlik 
- inversiyaga qobillik, tarbiyalanuvchi shaxsiga oid oldingi omillarga 
yangicha yondoshishlik 
- O‗quvchilarga psixologik ta‘sir o‗tkazish natijalarni oldindan payqash 
- Innovatsiya (yangilik), prognoz (bashorat), diagnoz (tashxis) qilishga 
ishtiyoqlilik. 

---

Kasbiy faoliyatni taxlil qilmasdan turib, professional psixodiagnostika 
muammolarini hal qilish mumkin emas, chunki professiogramma mohiyatiga va 
uning tuzilishiga e‘tibor qilish zarur. Faoliyat samaradorligini tashxis qilish va 
baholash uchun testlarni saralash, asoslash, tatbiq qilinadigan mezonlarni 
aniqlash joiz. Professiogramma natijalarini umumlashtirish asosida kasblarni 
tasniflash (klassifikatsiyalash) imkoni vujudga keladi.
Respublikamizda olib borilayotgan ijtimoiy – iqtisodiy islohotlar aholidan 
yuksak madaniyatni, o‗z kasbining mohir ustasi bo‗lishni talab etadi. SHu 
nuqtai nazardan kasbiy faoliyatning ikki xil jihati psixologik va pedagogik 
jihatlari farqlanadi. Kasbiy faoliyatning psixologik jihatlari xodimlarning 
kelajakda o‗z burch va majburiyatlarini samarali bajarishlari uchun ularga zarur 
bo‗lgan psixologik – pedagogik tamoymllar, kategoriyalar va tushunchalarni 
singdirish hamda kasb madaniyati va etikasi talablariga muvofiq hatti – 
harakatlarini izohlash, xizmat vazifalarini to‗g‗ri bajarishga o‗rgatish, o‗z 
kasbiga mehr – muhabbat, insonga hurmat bilan qarashni tarbiyalashda 
namoyon bo‗ladi . 
Kasbiy faoliyatning pedagogik jihatlari esa xodimlar xulqidagi mavjud 
axloqiy – siyosiy xususiyatlarda aks etib, axloqiy prinsiplar va me‘yorlarning 
shaxs ongida qanday hosil bo‗lishi bilan belgilanadi. Axloqning shakllanishida 
atrofdagi turli xulq – atvordagi kishilar, shaxsiy tajriba, muayyan tiplar 
to‗g‗risidagi ma‘lumotlar, ommaviy axborot vositalarida yoritilayotgan faktlar 
katta ahamiyatga ega . 
Buning uchun bugungi muhandis ham o‗z kasb sirlarini, ham shu kasb 
maxoratini yoshlarga bera olishi lozim. U umumiy psixologiyani, yosh 
psixologiyasini, pedagogik psixologiyani, kasb-ta‘limi va uning psixologiyasini 
bilishi 
talab 
kilinadi.
Kasb-hunar 
ta‘limi kollejlari o‗quvchilariga texnikaning konstruktiv 
xususiyatlarini, muhandislik psixologik talablarini xisobga olishni, eng muximi 
kullanadigan texnika inson imkoniyatlarini kay darajada xisobga olganligini, 
ya‘ni, tex-nikaning gumanizatsiyalashuvini xisobga olishini bilib ishga 

---

yondoshuvi masalalarini aniq tasavvur qilishi bilan bog‗liq. Bu muammo 
muhandislik psixologiyasida urganiladigan markaziy bosh mavzu odam – 
mashinaga tizimi OMT–- (ruscha SCHM – «sistema chelovek-mashina») 
xisoblanadi. Odam-mashina tizimi va uning asosiy muammolari kasb ta‘limi 
o‗qituvchisi va kasb ta‘limi ustasi maxoratining nazariy, pedagogik-psixologik 
tayyorligining asosini tashkil kiladi.
Kasbiy 
psixologiyasining 
asosiy 
vazifalari 
quyidagilardir: 
1. Odam funksiyasini «odam-mashina» tizimida taxlil qilish, operator faoliyati 
strukturasi 
klassifi-katsiyasini 
o‘rganish; 
2. Odam-operator axborotlar almashinish jarayonlarini o‘rganish (odamning 
axborotlarni kayta ishlash jarayonining asosiy 4 bosqichini o‗z ichiga oladi: 
axborotni kabul qilish, kayta ishlash, karor kabul qilish, boshqarish ta‘sirini 
amalga 
oshirish); 
3. Operator ish o‘rinlarini tashkil qilish prinsiplarini ishlab chiqish; 
4. «Odam-mashina» tizimi samaradorligiga psixologik omillarning ta‘sirini 
o‘rganish; 
5. «Jamoa-mashina» tizimida operatorlarni tanlash va tayyorlash prinsip va 
metodlarini ishlab chiqish. (Kasb tayyorligi kuyidagilarni o‗z ichiga oladi: kasb 
ta‘limi, 
jamoani 
shaqllantirish, 
trenirovka 
–mashk 
qilish); 
6. «Jamoa–odam–mashina» tizimini muhandislik – psixologik loyihalash va 
baholash; 
7. Muhandislik – psixologik ishlamalarining iqtisodiy samarasini aniqlash; 
kasb tanlashga yo‗llash. Kasb ta‘limi psixologiyasining asosiy muammosi – 
shaxsning kasbga yaroqliligini aniqlash, uni tayyorlash, mehnat faoliyatiga 
yo‗llash masalalaridir. Bular professiografiyadan boshlanadi.

---

Kasbiy ta‘limning muhim vazifalaridan biri kasbiy tayyorgarlik bo‗lib, 
bunda tayyorgarlik ikki xil ko‗rinishda amalga oshiriladi: mustaqil o‗rganish 
(qo‗shimcha ta‘lim yoki mustaqil ta‘lim) va maxsus kasbiy ta‘lim 
muassasalarida ta‘lim olish orqali. Kasbiy ta‘limning muvaffaqiyatini 
belgilaydigan muhim psixologik jarayon ―ma‘lum bir kasbga tayyorgarlik‖ 
holati hisoblanadi. Bu holat emotsional va motivatsion tayyorgarlikni ham 
nazarda tutadi. Kasb tanlash inson hayotidagi muhim bir bosqich hisoblanib, 
bunda inson hayoti uchun muhim qaror qabul qiladi va u jamiyatda o‗z 
imkoniyatlarini ro‗yobga chiqaradi. Bu jarayon inson tomonidan o‗z ichki 
imkoniyatlari tahlil qilish natijasida ma‘lum kasbning talablariga uning 
imkoniyatlarining mos kelishiga qarab sodir bo‗ladi. Kasb tanlash ma‘lum bir 
kasbni tanlayotgan inson (tanlov sub‘ekti) bilan tanlanayotgan kasb (tanlov 
ob‘ekti) munosabatlarini o‗zida aks ettiruvchi faoliyat hisoblanadi: tanlov 
sub‘ekti va tanlov ob‘ekti o‗rtasidagi munosabatlar xarakteristikasini o‗rganish 
davrimizning dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi. 
Kasb tanlash qisqa vaqtda hal etiladigan ish bo‗lmasdan, balki qator 
bosqichlardan iborat jarayondir. Bu bosqichlarning davoimiyligi tashqi 
omillarga va kasb tanlash sub‘ektining individual xususiyatlariga bog‗liq holda 
kechadi. 
Kasbiy jihatdan o‗z o‗zini aniqlash katta maktab yoshiga kelib inson uchun 
dolzarb mazmun kasb etadi va bir qancha bosqichlarni o‗z ichiga qamrab oladi. 
Biz quyida shu bosqichlarga qisqacha to‗xtalib o‗tamiz. Bundan ko‗zlangan 

---

maqsad shundaki, biz ko‗rib chiqayotgan mavzuni, ya‘ni shaxsning kasb 
tanlashi, kasbiy shakllanishi va kasbiy faoliyati muammolarini chuqurroq 
yoritish orqali shaxsni aynan kasbiy o‗z o‗zini aniqlash jarayonini bosqichma 
bosqich ko‗rib chiqishimiz zarur bo‗ladi. SHunday qilib, kasbiy o‗z o‗zini 
aniqlash beshta bosqichni o‗z ichiga qamrab oladi: 
1. Kasbni ilk tanlash bosqichi. Bu bosqichda bola kasblar olami haqida 
etarlicha tasavvurga ega bo‗ladi, o‗z ichki imkoniyatlari haqida kam biladi, 
uning kasbiy intilishi hali sust darajada bo‗ladi. Bu bosqich kichik maktab 
yoshiga taalluqli bo‗lib, unda kasbning mazmuni va ish sharoitlari haqida bolada 
savollar tug‗ilmaydi. 
2. Kasbiy jihatdan o‗z-o‗zini aniqlash bosqichi katta maktab yoshiga to‗g‗ri 
keladi (15-17 yoshlar). Bu bosqichda ilk professional intilishlar paydo bo‗ladi va 
rivojlanadi hamda mehnatning turli xil sohalari ichidan o‗ziga ma‘qulini tanlash 
jarayoni kuzatiladi. 
3. Kasbiy ta‘lim bosqichida tanlangan kasbni o‗zlashtirish jarayoni sodir 
bo‗ladi. 
4. Kasbiy moslashish bosqichi kasbiy faoliyatning individual uslubining 
paydo bo‗lishi hamda kishining ishlab chiqarish va ijtimoiy munosabatlar 
tizimiga bog‗lanishi bilan xarakterlanadi. 
5. Mehnatda o‗zini ko‗rsatish bosqichi (qisman yoki butunlay) kasbiy 
mehnatga taalluqli bo‗lgan talablarning (kutilmalarning) bajarilishi yoki 
bajarilmasligi bilan bog‗liq holda kechadi . 
SHunday qilib, kasbiy jihatdan o‗z o‗zini aniqlash - shaxs kasbiy 
faoliyatining barcha davrlarini, ya‘ni kasbiy intilishning paydo bo‗lishidan 
tortib to mehnat faoliyatidan butunlay ozod bo‗lgungacha bo‗lgan davrlarni 
o‗zida mujassamlashtirgan jarayondir. Aytish mumkinki, u insonning butun 
hayot yo‗lini qamrab oladi. Albatta, bu jarayonning eng muhim bosqichlaridan 
biri kasb tanlash amalga oshiriladiganbosqichdir. To‗g‗ri tanlangan kasb, bir 
tomondan, shaxsning ichki imkoniyatlariga mos tushadi va uning insoniy baxti 

---

hamda kamolotini belgilaydi, ikkinchi tomondan esa yaxshi kasb egasining 
samarali mehnati ta‘sirida jamiyat rivoji jadallashadi.