Yuridik psixologiya

Jinoyatchining individual – tipologik tomonlarini o’rganishda uning 3 ta ko’rinishi namoyon bo’lishi mumkin:
-umumiyligi;
-alohidaligi;
-betakrorligi.
Bu ko’rinishlar jinoyatchini 3 ta guruhga bo’ladi:
-umumiy turdagi jinoyatchi;
-aniq turdagi jinoyatchi;
-aniq darajadagi jinoyatchi.
Ijtimoiy nuqtai nazar bo’yicha jinoyatchi shaxs 2 yo’nalish orqali o’rganiladi:

1. 
   Ijtimoiytipologik;
   
2. 
   Ijtimoiyrolli.
   

Birinchi holatda, shaxsning ijtimoiy mavqyei (ya’ni, ijtimoiy noramalarni qabul qilishi va ijro etishi), ikkinchi holatda shaxsning faolligi (ya’ni, qonuniy normalarni buzganligi va buning natijasida huquqiy nizolarni kelib chiqish sabablari) o’rganiladi.
Kriminal psixologiyaning asosiy masalalaridan biri – shaxsning ichki moyilliklarini aniqlab chiqish va ular orqali uning motivasion doirasini muhit bilan bog’langanligi va o’zaro harakatda bo’lganligi ostida kriminogen vaziyatni vujudga kelganligini o’rganishdir.
Har bir xatti-harakatlarimizni amalga oshirishda obyektiv (tashqi vaziyat) va subyektiv (shaxsiy qarashlar) sabablar aloqador bo’ladi.
Jinoiy qilmishlarning ijtimoiy-psixologik sabablari
Moddiy qadriyatlarga bo’lgan ehtiyoj va ularni qoniqtirish uchun kerakli bo’lgan imkoniyatlar o’rtasidagi uzilishlar ko’pgina jinoiy qilmishlarni keltirib chiqaradi. Masalan, tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, tumanlarda maishiy xizmatlarning aholiga yetishmasligi ko’proq nizolarga olib keladi (Alimov S.B., Antonov-Romanovskaya G. Z. 2002).
Tajovuz ko’rsatuvchi shaxsning ijtimoiylashgan darajasi pasd (oila, maktab, kolledj va ishchi jamoalarda ko’plab muammolar vujudga keladi), motivasion doirasi egosentrik holatda bo’lgani sababli o’zini o’zi oqlash belgilari bilan ajralib turadi (alkogolizm va kashandalik jinoiy qilmishlarini faollashtiradi), ijtimoiy muhit bilan bog’liq bo’lgan o’zaro xatti-harakat buziladi (bezorilik, ommaviy tartib buzishlar), psixikaning mustahkam emasligi, huquqiy ongning pastligi, umumiy madaniyatining bo’shligi, tez ta’sirchan bo’lish kabi ko’rinishlar namoyon bo’ladi.
Bezorilik harakatlari boshqalar uchun namuna sifatida bo’lishi ehtimoldan holi emas. Qotillik sodir qilgan shaxslar psixologiyasiga nazar tashlaganimizda ularning biribiriga bo’lgan muhtojligini ko’rishimiz mumkin.
Statistik ma’lumotlarga ko’ra jinoyatchi shaxs o’z o’ljasiga qattiq bog’lanib qoladiki, u bilan aloqani buzish uning uchun katta zarba olish bilan tengdir. Ko’pincha biribiriga bo’lgan muhtojlik extiyoji uchinchi odam orqali amalga oshirilishi mumkin.
Jinoiy ishga qo’l urish qanday psixologik hollarda namoyon bo’ladi? Qotillikni sodir etgan 500 ta jinoyatchi shaxslarni o’rganib chiqilganda shunday holat aniqlandiki, ularning yarimi yoshlik damlardanoq alkogol ichimligi va giyohvand moddalarni istyemol qilganlar. Bu hollatlar ularda qo’rqitish, urishish, haqoratlash kabi tajovus xarakatlarda namoyon bolgan. Bu jinoyatchi shaxslarning aksariyati erkaklar bo’lsa, ularning o’ljalari ko’pincha (yarmidan ko’pi) ayollarni tashkil qilgan, uchdan bir qismida ular (qotil va jabirlanuvchi) notanish bo’lgan yoki jinoiy qilmishni sodir bo’lishidan oldin tanish bo’lganlar. 30% hollatlarda ular qarindosh bo’lganlar (bundan 86% ular eri xotin), qolgan 21,4% da bir birlari bilan tanish bo’lganlar.
Aksariyat hollarda jinoiy qilmishni odamlar 2030 yoshlarida sodir etar ekanlar. Ularning xatti-harakatlarida vahshiylik tuyg’usi yaqqol ko’rinib turiladi (hayvonlar, yosh bolalar, keksa qariyalarga nisbatan).
Hozirgi paytda bolalarning yoshlik davrlarida tajovuskorlik harakatlari, o’spirinlik davrlarida noqonuniy hulqni ko’rishimiz mumkin. Yoshlarning uchdan bir qismini o’rganib ko’rilganda shu narsaga amin bo’lindiki, 16-17 yoshdagilar birinchi martda jinoiy jazoga tortilganlar.
Jinoiy jazoga tortilganlarning 500 tadan 380 tasi sud-psixiatrik ekspertizasidan o’tishlari kerak bo’lgan. Ekspertizadan o’tgan har ikkinchi shaxsda har xil anomal holatlar namoyon bo’lgan (surunkali alkogolizm, giyohvandlik, psixopatiya, bosh miyaning kasallanishi, shizofreniya va h.k)
Hozirgi paytda texnikaning rivojlanishi bilan birgalikda ehtiyotsizlik natijasida sodir etilgan jinoyatlarning soni ortib bormoqda. Bu yerda jinoyatlarning mexanizimi va shaxsning individual xususiyatlari va ehtiyotsiz harakatlarning bog’liqlik tomonlarini ko’rishimiz mumkin. Intizomsizlik, beg’amlik, yuzaki fikr yuritish, palapartishlik va h.k.lar yuzasida bunday ishlar sodir qilinadi.