Áyyemgi dáwirler

Fizika hám geografiya : pánler ortasındaǵı baylanıslılıq
Fizika - bul, tiykarınan, sap. Bul termin IV-III asirde jasaǵan áyyemgi grek oyshılı Arastu dóretpelerinde ushraydı. Eramızǵa shekemgi. Sol sebepli geografiya hám fizika ortasındaǵı baylanıslılıq júdá jaqın.


Atmosfera basımınıń mánisi, samaldıń kelip shıǵıwı yamasa mızlıq relyef formalarınıń qáliplesiw qásiyetleri - bul temalardıń barlıǵın fizika sabaqlarında alınǵan bilimlerge shaqırıq etpesten ashıp beriw júdá qıyın. Birpara mektepler hátte fizika hám geografiya óz-ara tıǵız baylanıslı bolǵan dirijyorlikni shınıǵıw etediler.
Bul eki pánniń sheńberindegi baylanısı mektep tálimi studentlerdi tereńrek túsiniwge járdem beredi oqıw materialı hám bilimińizdi bekkemlang. Bunnan tısqarı, ol mektep oqıwshıları ushın " qońsılas" pán ushın quralǵa aylanıwı múmkin. Mısal ushın, ilgeri fizika menen onsha til biriktirmagan student geografiya sabaqlarınan birinde bır jola onı jaxsı kórip qalıwı múmkin. Bul basqa eń zárúrli tárepi hám pánleraro baylanıslardıń abzallıqları.
Kosmos haqqında túsinik. Bizdiń planetamız bolǵan Jer juldızlar, planetalar, asteroidlar, kometelar hám basqalar sıyaqlı aspan denelerinen biri esaplanadı. Jer basqa qatar planetalar sıyaqlı Quyash átirapında aylanadı hám Quyash sistemasındaǵı aspan deneleri qatarına kiredi. Quyash bolsa galaktikamızdıń juldızlarınan biri esaplanadı hám atirapındaǵı planetalar, asteroidlar, joldaslar, kometalar menen birge háreket etedi.
Kosmos haqqındaǵı tiykarǵı túsinikler tómendegilerden ibarat: álem, metagalaktika, galaktika, juldızlar, Quyash sisteması, planetalar, joldaslar, asteroidlar, meteor, meteoritler, kometalar h.t.b.
Álem – bul sheksiz hám shegarasız dúnya. Onıń ya baslanıwı ya aqırı anıq emes. Ol hesh qanday tábiyiy shegaraǵa iye emes.
Metagalaktika – bul házirgi teleskoplar járdeminde úyreniliwi múmkin bolǵan álemniń bir bólegi. Ol galaktikalar sistemasınan ibarat. Ilim hám texnikanıń rawajlanıwı menen metagalaktikanıń shegarası da keńeyip baradı.
Galaktikalar túrli muǵdardaǵı juldızlar sistemasınan ibarat. Súwretke alınǵan eń alıstaǵı galaktikalarǵa deyingi bolǵan aralıq bir milliardtan artıǵıraq jaqtılıq jılına teń. Radioteleskoplar bolsa 5 mlrd. jaqtılıq jılına teń bolǵan aralıqta jaylasqan galaktikalardı da anıqlawı múmkin. Jerge eń jaqın galaktika Andromeda tumanlıǵı bolıp, ol 1,5 mlrd. jaqtılıq jılına¹ teń bolǵan aralıqta jaylasqan. Galaktikalardıń formaları elliptik, spiral hám qıysıq bolıwı múmkin. Elliptik formadaǵı galaktikalar jarqırap turatuǵın yadrodan hám onnan spiral tárizde ajıralıp turatuǵın tarmaqlardan ibarat. Qıysıq formaǵa iye bolǵan galaktikalar kem ushıraydı. Olardıń yadrosı joq hám júdá anıq emes. Galaktikalardıń diametri de hár túrli.
Ayırımlarınıń diametri 50000 parsek, basqalarıniki bolsa 500 parsekke² jetpeydi. Galaktikalar ortasındaǵı aralıq
Galakatikalardıń oraylıq yadrosınan barlıq waqıtta vodorod nurları sıpatında zatlar ajıralıp turadı hám olar galaktikanı taslap shıǵıp ketedi.
Hámme galaktikalar ol yamasa bul dárejede radiotolqınlar tarqatıp turadı. Radiotolqınlar tarqatıw deregi bolıp júdá ájayıp kosmos bólegi bolǵan kvazarlar esaplanadı (júdá úlken juldızlar). Olardıń tábiyatı ele úyrenilmegen. Ilimpazlardıń pikirinshe olardıń bólekleniwinen bolajaq galaktikalardıń payda bolıwı baslanadı (galaktika - jarılǵan kvazarlardıń bólekleri).
Bizdiń Galaktika yamasa Saman jolı juldızlar toparı (grekshe galaktikos-sútreń, gala-sút sózinen alınǵan). Bizdiń Quyash sistemamız kiretuǵın juldızlar sisteması, galaktika hár túrli ólshemdegi juldızlardan, tumanlıqlardan, juldızlarara boslıqlardaǵı bólekshe hám atomlardan ibarat. Galaktikanıń júdá kóp juldızları jerden júdá uzaqta bolǵanlıǵı ushın olardı bólek-bólek bilip bolmaydı, sonıń ushın olar bir-biri menen qosılıp aqshıl joldı, yaǵniy Saman jolın payda etedi.

Saman jolı galaktikası
Galaktika quramalı spiral tárizli dúziliske iye. Galaktikanıń diametri shama menen 100000 jaqtılıq jılına teń. Galaktika orayı átirapında juldızlar tıǵızlıǵı joqarı. Galaktikanıń orayında yadro jaylasqan, hár jılı Quyash awırlıǵına teń bolǵan zatlardı atıp shıǵaradı. Galaktikadaǵı hámme juldızlar Galaktika oǵı átirapında aylanadı. Galaktika óz oǵı átirapında 200 mln. jılda bir márte aylanıp shıǵadı. Bul Galaktika jılı dep ataladı.

1.