Áyyemgi dáwirler

Quyash hám planetalardıń kelip shıǵıwı haqqındaǵı gipotezalar. Quyash hám planetalardıń hám basqa aspan deneleriniń payda bolıwı haqqındaǵı mashqalalar áyyemnen ilimpazlardı qızıqtırıp kelgen. Quyash sistemasındaǵı planetalardıń házirgi qásiyetleri olardıń uzaq dáwirler dawamında rawajlanıwı ónimi. Házirgi kóz-qaraslarǵa tiyisli Quyash sistemasındaǵı Quyash, planetalar hám basqa aspan deneleri bunnan 4,6 mlrd. jıl aldın shań hám gazlerden dúzilgen bulıtlar yaki tumanlardan payda bolǵan (Proisxojdeniya Solnechnoy sistemi, 1976; Solnechnaya sistema, 1978; Krivolutskaya, 1985). Bul bulıtlar hám tumanlar Galaktikanıń tarmaqlarınan birinde aylanıp atırǵan diskret ortalıq sıpatında payda bolǵan. Gravitacion sıǵılıw nátiyjesinde áste-aqırın tıǵızlasıp disk (sheńber) formasın alǵan. Jánede tıǵızlasıw tásirinde bulıtlıqtıń zatları qızıp baslaǵan hám oraylıq bólimindegi joqarı temperatura yadro reakciyalarınıń baslanıwına alıp kelgen. Keyin bulıtlıqtıń oraylıq bóliminen Quyash payda bolǵan, qattı zatlar jıyındısınan bolsa planetalar hám joldaslar payda bolǵan.

Bunday ilimiy kózqaras bunnan 300 jıl aldın payda bolǵan hám nebulyar (nebulyar -tuman) gipotezası dep at alǵan. Bul gipoteza dáslep Dekart tárepinen alǵa súrilgen, biraq ol Kant-Laplas kosmogonikalıq gipotezası atı menen belgili boldı.

Quyash sistemasınıń hám ondaǵı aspan deneleriniń payda bolıwı haqqındaǵı kosmogonikalıq gipoteza nemec ilimpazi I.Kanttıń 1755-jılda baspadan shıǵarılǵan “Kosmostıń ulıwma tábiyiy tariyxı hám teoriyası” shıǵarmasında bayan etilgen. I.Kant aspan boslıǵındaǵı bóleksheler bir-biri menen óz-ara tartıwı nátiyjesinde bir orayda toplanıp qoyıwlasqan hám házirgi Quyashtıń payda bolıwına sebep bolǵan. Quyash átirapında aylanıp atırǵan deneler bolsa házirgi planetalardı payda etken degen pikirdi islep shıqqan.
I.Kant gipotezasına jaqınıraq gipotezanı 1795-jılı francuz matematigi hám astronomı P.Laplas jaratadı. Onıń pikirinshe Quyash sisteması aldın aylanıwshı, júdá siyrek, qızıǵan shańlardan ibarat bolıp, onıń orayında shańlıqtıń (tumanlıqtıń) ózegin payda etiwshi júdá qoyıw gaz tárizli zatlar tıǵız halatta toplanǵan. Bul tumanlıqtıń barǵan sayın suwıwı hám qısılıwı aqıbetinde onıń tezligi kúsheygen. Sonıń nátiyjesinde onıń aylanıwı jáne de tezlesedi, oraydan qashıwshı kúshler tartıw kúshinen ústin kelgennen keyin, tumanlıqtan túrli waqıtta gaz tárizli saqıynalar ajıralıp shıǵıp kete baslaǵan. Ajıralıp shıqqan saqıynalardan planetalar payda bolǵan. P.S.Laplastıń pikirinshe tumanlıqtıń oraylıq shar tárizli iri bólimi Quyash, onnan ajıralıp shıqqan saqıynalar bolsa planetalardı hám olardıń joldasların keltirip shıǵarǵan.
I.Kant hám P.S.Laplas gipotezaları bir-birine júdá jaqın bolǵanlıǵı ushın Kant-Laplas gipotezası dep atala basladı. Biraq olar ortasında parıqlar bar. I.Kant pikirinshe, Quyash hámde planetalar dáslepki siyrek tumanlıqtan payda bolǵan. P.S.Laplas pikirinshe (ol tek Quyash sisteması haqqında gipoteza), planetalar óz oǵı átirapında tez aylanatuǵın qızıp ketken gazlerden payda bolǵan.

Úlken jarılıw
Quyash jaqınındaǵı planetalar I.Kant pikirinshe tartıw hám iyteriliw kúshleri tásirinde payda bolǵan, hámde aylanıwshı saqıyna tárizli tıǵızlaw zatlar toplamı payda bolǵan. Soń hár bir saqıynanıń tiykarǵı massası sferik dene - planeta bolıp toplanǵan, qalǵan kemlew massasınan joldaslar payda bolǵan.
Kant-Laplas gipotezasınıń kemshilikleri ilim hám texnikanıń rawajlanıwı sebepli XIX ásirde anıqlanǵan.
O.Yu.Shmitd dálillegen tómendegi maǵlıwmatlardı óz gipotezasına tiykar qılıp alǵan (Kalesnik, 1966). Galaktika menen birge Quyashta aylanadı; Galaktika ekvatorı tegisliginde (yaǵniy Quyash turǵan tegislikte) kosmoslıq shań hám gazlerdiń bulıt tárizli, oǵada úlken toplamlar bar.

Quyash galaktikanıń oǵı átirapında aylanıp atırǵanda bunnan bir neshe mlrd. jıl aldın kosmoslıq shańnan ibarat bulıt arasınan ótken hám tartıw kúshi nátiyjesinde bul bulıttiń bir bólimin ózi menen ertip ketken. Keyin Quyash jańaǵı bólekshelerden payda bolǵan hám ellips orbita boylap aylanıp baslaǵan qattı denelerdiń úlken toplamı ortasında qalǵan. Quyash átirapında aylanǵan shań bóleksheleri hám qattı deneler bir-birine urılǵan hám bunıń nátiyjesinde kenetikalıq energiyasınıń bir bólimin joǵalıtqan. Bul bolsa bóleksheler toplamınıń tıǵızlasıwına alıp kelgen hám toplamdaǵı tıǵızlıq bir qansha artqannan soń bóleksheler bir-birine jabısıp qoyıwlasqan. Qoyıwlasıwdan payda bolǵan bul deneler bir neshe márte bóleklenip ketken hám jáne birlesken hám áste-aqırın úlkeyip barǵan, nátiyjede planetalar payda bolǵan. Payda bolǵan hár bir planeta óz tásir sheńberinde kosmoslıq shańnan málim bir bólimin ózine ertip alǵan hám joldasların payda etken. Planeta qansha úlken bolsa, ol sonsha kóp joldas jarata alǵan.
Planetalardı payda etken bulıttıń Quyashqa eń jaqın bólimi júdá tez siyreklesip qalǵan, sebebi bóleklerdiń málim bir bólimin Quyash tartıp alǵan, ayırım bóleksheler bolsa nurdıń iyteriwi nátiyjesinde shetki tárepke súrilip shıǵarılǵan. Sonıń ushın, Quyash jaqınında planeta payda etiwshi jınıslar kem bolǵanında ol jerde kishi planetalar payda bolǵan hám olardıń joldasları kem yáki ulıwma joq. Quyashtan uzaqta planeta payda etiwshi jınıslar kóp orında joldasları kóp bolǵan úlken planetalar payda bolǵan. Quyash sistemasınıń eń shetinde hám joldassız kishi Pluton planetası payda bolǵan, sebebi bul jerde bulıt siyreklesip barıp, pútkilley joq bolıp ketken. Jer gruppasındaǵı (ishki) hám úlken (sırtqı) planetalardıń tıǵızlıǵınıń túrlishe bolıwına sebep, Quyash jaqınında onıń ıssılıǵı tásirinde shańlardıń eń jeńil hám ushıp júretuǵın quramlıq bólekleri puwlanıp ketken hám awırraq quramlıq bólekleri ǵana qalǵan. Quyashtan uzaqta bolsa jeńil hám ushıp júretuǵın bólekler bóleksheler quramına kirip qalmay, hátte olarǵa qosılıp, qıraw bolıp átirapında muzlap qalǵan. Demek, ishki planetalar, sırtqı planetalarǵa qaraǵanda awırıraq bóleklerden dúzilgen.
O.Yu.Shmitd teoriyasına qaraǵanda, planetalar qanday bóleksheler toplamınan kelip shıqqan bolsa, kishi planetalar (asteroidlar) menen kometalar da tap sonday toplamnan, biraq bóleksheleri onday tıǵız bolmaǵan hám olardıń japısıw processin kishi bólekler payda etiwi lazım bolǵan orında kelip shıqqan.
Usı teoriyanıń úsh artıqmashılıǵı bar:

1. 
   Galaktikalardaǵı planetalar sistemasınıń payda bolıwı tosınnan emes, ol nızamlıq jaqtan bolıwı anıq process, sebebi qara (ózinen nur shıǵarmaytuǵın) kosmoslıq zat bulıtları júdá kóp hám juldızlardıń bunday bulıt penen ushırasıwı tez-tez bolıp turatuǵın process dep qaraydı;
   
2. 
   Quyash sistemasındaǵı hámme denelerdiń (planetalar, olardıń joldasları, asteroidlar, kometalar) payda bolıwı qandaydur jalǵız process dep esaplaydı;
   
3. 
   Quyash sistemasındaǵı hámme tiykarǵı ózgesheliklerdi jaqsı túsindirip beredi.
   

Sonday etip planetalar suwıq deneler sıpatında quramlıq hám salıstırma awırlıǵı túrlishe bolǵan bólekshelerdiń toplamınan payda bolǵan. Bul bóleksheler arasında radioaktiv elementler payda bolǵan. Radioaktiv elementler bolsa óz-ózinen maydalanıp ıssılıq shıǵarıw ózgesheligine iye. Elementlerdiń radioaktiv maydalanıwı nátiyjesinde planetanıń ishki bólimleri qızıp baslaǵan hám planeta jumsap, plastik bolıp qalǵan. Bunday jumsaq elementler júdá áste háreket qıla baslaǵan. Awırlıq kúshi tásirinde júz beretuǵın bunday ishki klasslanıw (saralanıw) processine gravitacion klasslanıw dep ataladı. Klasslanıwdıń barıwı elementtiń japısqaqlıq dárejesine baylanıslı boladı. Basım arıtqan sayın elementtiń japısqaqlıǵı arta beredi. Sonıń ushın planetalardıń sırtqı bólimlerinde ishki tereń bólimlerine qaraǵanda klasslanıw processi ańsatıraq hám tezirek júz beredi.
Jerdiń ishki bóleginde gravitacion klasslanıw tásirinde tıǵızıraq oraylıq yadro hám jeńilirek júzedegi qatlam payda bolǵan. Bular arasında bolsa tıǵızlıǵı ortasha bolǵan qatlamlar jaylasqan. Belgili shárayatta dárya astında payda bolǵan muz bólegi (ózen astı muzı) belgili waqıtta dárya júzesine qalqıp shıqqanda ózine japısqan awır taslardı hám ózi menen birge alıp shıqqanı sıyaqlı, jeńil taslar menen birge geoximiyalıq jaqtan olar menen baylanıslı bolǵan awır radioaktiv elementler de joqarıǵa shıǵıp, jer qabıǵınan orın alǵan.