‘z b e k is t n r e spu b L ik a si o liy va o rta m a X su s ta’lim vazirligi ‘rta m axsus kasb-hunar ta’limi markazi

Nazorat uchun savollar
1. Karyerlarda qazib yuklash ishlari deganda nimani tushuna- 
siz va ushbu jarayonlar qanaqa texnik vositalar bilan mexani- 
zatsiyalashtiriladi?
2. Zanjirli ekskavatorlar to ‘g ‘risida umumiy m a ’lum ot bering.
3. Rotorli ekskavatorlar to‘g‘risida um um iy m a’lumot bering.
4. Skreperlar to‘g‘risida umumiy m a’lumot bering.
6-mavzu. Ekskavatorlar tasnifi va ularning
texnologik tavsifi
Karyerlarda qazib yuklash ishlari, asosan ekskavatorlar y or­
dam ida am alga oshiriladi. K on massasini kayjoydan qazib olish, 
uni to ‘kish joyiga eltish, cho‘m ichni bo ‘shatish va kon massasini 
yana qazib olish uch un dastlabki holatga qaytish ishlarini bir 
cho‘michli ekskavatorlar birin-ketin bajaradi.
C h o ‘michning strela bilan bog'lanish konstruksiyasi belgisiga 
k o ‘ra ch o 'm ich i strelaga qat'iy bog'langan ekskavatorlar (to 'g 'ri 
va teskari ch o 'm ich li elektrik va gidravlik ekskavator) va c h o '­
m ichi strelaga (kanat) sim arqon orqali bog'langan bir cho'm ichli 
ekskavatorlar (draglayn, greyfer) turlariga bo'linadi.
Mexanik bir cho'm ichli ekskavatorlarning cho'm ichi strelasiga 
qat'iy o'rnatilganligi sababli ularning qirqish kuchi yuqori (3500 
n/sm gacha) bo'lib, ish oiganlarining mustahkamligi yuqori bo'ladi.
30

---

Bu ekskavatorlar turli tip va o ‘lcham larda ishlab chiqariladi, 
ularni c h o ‘m ichining hajm i 0,25 m 3 dan 35 m 3 gacha va undan 
ham katta bo'ladi. Mexanik bir cho'michli ekskavatorlar karyedarda 
bajariladigan qazib-yuklash ishlarining katta qism ini amalga 
oshiradi va m aydalangan yarim qoyasim on, qattiq qoyasim on 
jinslam i qazib-yuklash ishlarida keng qo'llaniladi.
Bir ch o 'm ich li ekskavatorlardan karyerlarda kon massasini 
qazib olib transport vositalariga yuklash va qazishdan bo'shagan 
m aydonlarga (ichki ag 'd arm ag a) ekskavatsiyalash ishlarida 
foydalaniladi. Ish jarayonining uzlukligi (siklliligi) m exanik bir 
cho'michli ekskavatoriaming asosiy kamchiligi hisoblanadi. Chunki, 
bunda ekskavatsiyalashga (cho'm ichni to'ldirishga) sarflanadigan 
vaqt sikl davomiyligining 20-30% ni tashkil etadi. Hozirgi vaqtda 
m am lakatim iz va chet cldagi karyerlarda mexanik bir cho'm ichli 
ekskavatoriarga nisbatan yuqori unumdorlikka ega bo'lgan gidravlik 
ekskavatorlardan keng foydalanilmoqda.
D raglaynlar ch o 'm ich i strelasiga sim arqon orqali osilganligi 
tufayli mexanik cho'm ichli ekskavatoriarga nisbatan qazib olingan 
kon massasini uzoq masofaga eltib berishni ta ’m inlaydi. Biroq 
ularning qirqish kuchi mexanik cho'michli ekskavatorlaridan ancha 
kichik bo'ladi. D raglaynlar karyerlarda, asosan, yum shoq va 
m aydalangan yarim qoyasim on jinslarni qazishdan bo'shagan 
m ay d o n g a ekskavatsiya q ilish d a q o 'lla n a d i. S h u n in g d ek , 
draglaynlardan uyum lar hosil qilish, transheyalar o ‘tish, ariqlar 
kavlash kabi boshqa ishlarda ham foydalaniladi.
Qurilish ekskavatorlaridan, asosan qurilishdagi yer ishlarini 
bajarishda foydalaniladi. Bu ekskavatorlar konchilikda glina, qum , 
shag'al kabi tabiiy qurilish materiallarini qazib oluvchi kichik (yillik 
unum dorligi 2 m ln tonnagacha) karyerlarda q o 'llan ad i, yirik 
karyerlarda esa, u lar foydali qazilm ani navlari bo'yicha saralab 
qazib olish yoki kicliik qalinlikka ega qoplama jinslami qazib olishda 
qo'llanilishi mumkin.
Karyer-qurilishi ekskavatorlari qurilish ekskavatorlari tipi bilan 
karyer ekskavatorlari tipi o'rtasida ekskavatoriaming oraliq tipini 
tashkil etadi.
31

---

Karyer ekskavatorlari konlarni ochiq usulda qazib olishda 
asosiy bir ch o ‘michli yuklash uskunasi hisoblanadi va liar qanday 
iqlim sharoitida qattiq qoyasimon jinslarni qazib olishda ishonchli 
ishlashini ta'm inlaydigan yuqori pishiqlikka ega m atcriallardan 
yasaladi.
C h o h n ich sig‘imi. o ‘lcham lari, massasi. harakatlanish qiya- 
ligi, zaminga tushadigan bosimi bir ch o ‘michli ekskavatoriaming 
asosiy parametrlari hisoblanadi.
Mexanik bir cho‘michli ekskavatoriaming ishchi parametlarini 
qazish balandligi va radiusi ham da to ‘kish (b o ‘shatish) radiusi 
tashkil etadi. Ushbu parametlaming qiymati ekskavatorning strelasi 
va rukoyati uzunligiga bog‘liq bo ‘ladi.