‘z b e k is t n r e spu b L ik a si o liy va o rta m a X su s ta’lim vazirligi ‘rta m axsus kasb-hunar ta’limi markazi

Maydalangan kon massasining tavsifi. 
PM zaryadining 
solishtirma sartini ko‘paytirish hisobiga jinslarni sifatli m aydala- 
nishi ta ’m inlangan b o is a (nogabaritlar m inim um b o ‘lishi), 
burg'ilab-portlatishga sarllangan ortiqcha xarajat portlatishdan 
keyingi jarayonlarni samarali bajarilishi hisobiga qoplanadi. Shuning 
uchun burgNlab-portlatish Lslilari samaradorligi (birinchi navbatda 
PM solishtirma sarfi samaradorligi) karyerda bajariladigan barcha 
texnologik jarayonlarga bog‘liq holda baholanadi.
Amaliyotda zaryad massasi quyidagi ifbdalar orqali aniqlanadi:
Birinchi qato r skvajinalari uchun;
Q 3 = q w h y -a .
Keyingi qatorlar uchun;
Q 3= qbhy-a.
Karyerlardii portlatish ishlarini loyihalashda w, v, a qiymatlari 
kon jinslarining portlovchanlik darajasiga mos ravishda belgilanadi. 
Belgilangan qiym atlam ing mosligi m uayyan sharoitda erishilgan 
qiym atlar bilan solishtirish asosida aniqlanadi.
Pog‘onalarda skvajinalar bir va ko‘p qatorda joylashtirilishi 
m um kin. Bir qatorda joylashgan skvajinlar orasidagi masofa a. 
qatorlar orasidagi masofa v va pog'ona osti bo ‘yicha qarshilik 
chizigh W skvajinlar joylashishining asosiy param etrlari hisob­
lanadi. Portlatish natijalariga W m iqdori katta ta ’sir k o ‘rsatadi. 
Agar W m iqdori keragidan o rtiq ch a b o ‘lsa, po g‘o na ostki 
m aydonini tekislash ishlari qiyinlashadi, kam b o ig a n d a esa 
portlash energiyasining katta qismi jinslarni m aydalashga em as, 
itqitishga sarflanadi:
- oson portlaydigan jinslar u chun W =(4(M -5)-ds;
- o ‘rtacha portlaydigan jinslar uchun W=(35^-40) ds;
- q iy in p o rtla y d ig a n jin s la r u c h u n W =(25-*-35)-ds ek a n lig i 
k a ry e rla rd a g i b u rg N la b p o r tla tis h ish la ri a m a liy o ti b o ‘y ic h a
aniqlangan.
Portlovchi m oddani massiv bo ‘yicha bir tekis joylashtirishni 
ta'm inlaydigan a va b ko‘rsatkichlarning qiymatlari tanlab olinadi.
21

---

Bu qiym atlam i tanlab olishga jinslaming portlovchanligi, skvajina 
diam etri, talab etilgan jins b o ‘lakdorligi. po g ‘ona balandligi va 
portlatish sxemalari ta'sir etadi.
S k v a jin a la r va q a to r o ra la rid a g i m a so fa la rn i ta n la sh
skvajinalarning o ‘zaro yaqinlashish koellitsiyentini (m = a:w ) 
hisobga olgan holda amalga oshiriladi.
U shbu koeflitsiyent m iqdori oson portlaydigan jinslar uchun 
т= 1,1ч-1,4, o ‘rtacha portlaydigan jinslar uchun т= 1ч-1,1, qiyin 
portlaydigan jinslar uchun т=0,75ч-1. Skvajinlar shaxmat shaklida 
joylashtirilgan bo 4lsa b«0.85 a, kvadrat shaklida joylashtirilganda 
esa b»a b o‘ladi.
Skvajina zaryadlarini portlatish oniy va qisqa kechiktirilgan 
b o ‘lishi mum kin. Qisqa kechiktirilgan portlatish usuli jinslam ing 
massivdagi ajralib chiqish yo‘nalishining o ‘zgarishi va potrlash 
energiyasidan to ‘laroq foydalanish hisobiga skvajinalar orasidagi 
masofani qisqartirishga imkon yaratadi hamda portlashning seysmik 
ta ’sirini kamaytiradi.