‘z b e k is t n r e spu b L ik a si o liy va o rta m a X su s ta’lim vazirligi ‘rta m axsus kasb-hunar ta’limi markazi

maxsus yumshatish (maydalash) qurilmalari 
yordamida 
amalga oshiriladi.
Q attiq qoyasim on jinslarni qazishga tayyorlash burg‘ilab- 
portlatish usulida bajariladi. Bu usulda maydalangan kon jinslarining 
o ‘lc h a m la ri tu rlic h a b o ‘lishi tu fay li q a zib y u k lo v ch i va 
transportlovchi vositalaming parametrlariga mos kelishi talab etiladi.
Jins b o ‘laklarining chiziq b o ‘yicha m aksim al o ‘lcham i 
quyidagicha b o lish i talab etiladi:
- b ir c h o ‘m ichli ekskavatorlar uchun - 
\тях
^ 0 ,8 (q )1/3;
- avto va tem iryo‘l transporti uchun - 1 ^ ^ 0,5 (Q )1/3;
- konveyer transporti u ch u n - 
0,5 - 0,1;
- maydalash uskunasi (tegirm on) uch u n - lmax^ 0,75 ;
bunda, q - ekskavator c h o ‘m ichining hajm i, m 3; Q - avto-
mobil yoki dum pkar (vagon) kuzovi hajm i, m 3; V, - konveyer 
lentasi kengligi, m ; Vq -tcgirm onning qabul qilish panjarasi 
kengligi, m.
Q ‘lcham lari talab etilgandan katta b o ‘lgan jins b o ‘laklari - 
nogabarit deb yuritiladi va ularni qayta (ikkilam chi) maydalash 
lozim bo‘ldi.
15

---

Karyerlarda kon jinslarini burg‘ilab-portlatish asosida buzishda 
(maydalashda) turli usullardan foydalaniladi (3-rasm ).
Skvajinlar chuqurligi (ls). p o rtlatilay o tg an p o g ‘o n an in g
balandligi (H p), og‘ishburcliagi («) va q o ‘shimcha qismi (pog'ona 
asosidan pastga burg‘ilangan qismi -perebur) m iqdori (lq) larni 
hisobga olgan holda aniqlanadi. Skvajinaning qo'shim cha qismi ^ 
pog‘ona asosidagi jinslarni sifatli buzilishini ta ’minlash maqsadida 
buig‘ilanadi. Skvajinaga ixirtlovchi mcxlda zaiyadi joylashtirilgandan 
so‘ng zaiyad balandligi bilan skvajina og‘zi o ‘rtasida qolgan bo'sliliq 
tiqin bilan to‘ldiriladi.
d>15
nun
3-rasm.
Jinslarni portlatib buzish usullari: a-ustquyma zaiyad; 
b, d-shurf va shtolnya kamer zaryad; e-qozonsimon zaiyad; 
d-skvajina zaryadi; 1-zaiyad; 2-tiqin.
Skvajinani tiqinlash materiallari sifatida o ‘lcham i 50 m m gacha 
bo ‘lgan burg‘ilashdan hosil b o ig a n jins zarrachalari, qu m , soz 
tuproqlardan foydalaniladi. Tiqin uzunligi (It) portlash natijasida 
hosil b o ig a n m ahsullar (gazlar) kuchini faqat kon jinslarini 
buzishga sartlanishini ta ’m inlashi kerak. Aks holda. portlash 
mahsulini bir qismi skvajina og‘zid an atmosferaga chiqib ketadi 
va jin s m assivining bu zilish i sifati p asay ad i. K ary erlard a 
b u rg ilan ad ig an skvajinalar gorizontal. qiya va vertikal b o iis h i 
m um kin. Biroq. hozirgi vaqtda karyerlarda asosan vertikal 
skvajinalardan keng foydalaniladi.
16

---

Skvajinalarga portlovchi m odda zaryadlari sidirg‘asiga yoki 
uzilm a shaklda joylashtirilishi m um kin (3-h, rasm). Skvajinalar 
esa portlatilayotgan blokda hir qator va ko‘p qatorda joylashgan 
b o ‘ladi. Agar skvajinalar bir qatorda joylashgan bo Isa, ular 
orasidagi m asofa «а», ko‘p qatorda joylashgan b o ‘lsa, h ar bir 
qatordagi skvajinalar orasidagi masofa «а» va qatorlar orasidagi 
masofa «b» ham da qatorlar soni «n» portlovchi m odda zaryad- 
larining param etrlari hisoblanadi (4-rasm ). Skvajina m arkazidan 
p o g 'o n a ostki qirrasigacha b o ‘lg an gorizontal m asofa «W» 
pog‘onaning asosi bo ‘yicha qarshilik ko‘rsatish chizig‘i deyiladi.
Burg‘ilab-portlatish ishlari - bu burghlash, burg‘ilangan 
skvajinalam i zaryadlash va zaryadlarni portlatishga oid ishlar 
majmuyidir. P o g ‘onalarda skvajinalar bir, ikki va uch qator 
burgNlanadi. Burg‘ilash ishlari aylanm a yoki aylanm a-zarbali 
stanoklar yordamida bajariladi. Bu stanoklar shnekli va shamshkali 
turlarga b o ‘linadi. SBSh-SBR-125 va SBR-160 rusumli stanoklar 
bo‘lib, ular diametri 125-160 m m , chuqurligi 25 m gacha bo‘lgan 
gorizontal, qiya va vertikal skvajinalar burg‘ilashda qoMlaniladi. 
Sharashkali stanoklar qattiq qoyasim on kon jinslari burg‘ilashda 
q o ‘llaniladi. U ning ishchi organi qattiq qotishm alardan yasalgan 
tishli sharoshka - dolota b o ‘lib, diametri 150-400 m m , chuqurligi 
60 m gacha b o ig a n skvajinalami burgllashda qollaniladi.
4-rasm.
Portlatish skvajinalarining o4ehaml?m 
l-portlauvchi modda; 2-tiqin; i -
A lisher N avoiy 
nomidagi 
O ’zbekiston MK

---

Hozirgi vaqtda karyerlarda SBSH-200, SBSH -200H, SBSH- 
2 5 0 M H , S B S H -2 5 0 K . S B S H -3 2 0 va S B S H -4 0 0 ru su m li 
burg‘ilash stanoklari skvajinalar burgllashda qollan ilm o qd a.
Portlatish ishlarini olib borishda portlovclii m odda sifatida, 
asosan don ad o r portlovchi m oddalar (granulitlar, igdanitlar), 
ayrim hollard a esa, kukunsim on (am m o n itlar, am o n allar) 
portlovchi m oddalar ishlatiladi. Zaryadlarni portlatish. asosan 
detanatsiya piliklari yoki elektrik usulda amalga oshiriladi.
K on jinslari massivini portlatish asosida buzishda portlovchi 
m oddalarni yuklash va tushirish, ish joyiga tashib keltirish, 
zaryadlarni skvajinalarga joylashtirish. skvajinalami tiqinlash ishlari 
yordam chi jarayonlar hisoblanadi.
Portlovchi moddalarni karyerga tashib keltirish va skvajinalami 
zaryadlash M 3-3, М 3-4 va boshqa rusumli zaryadlash mashinalari 
yordamida bajariladi. Bu mashinalaming smenalik unumdorligi 15- 
20 t.ni tashkil etadi. Skvajinalami tiqinlash 3S-2 va 3S- IB rusumli 
m ashina-bunker ko ‘rinishidagi m ashinalar yordam ida am alga 
oshiriladi. Bu mashinalar tiqin materiallarini karyerga tashib keltirib 
skvajinalarga to ‘kish ishlarini bajaradi va bir sm enada 150 tagacha 
skvajinani tiqinlash quw atiga ega b o ‘ladi. Portlatilgan kon massasi 
tarkibida m a'lum miqdorda nogabarit bo‘laklar b o ‘lishi tabiiydir. 
N ogabarit b o 'lak lam i yuklash va transport vositalarining ishchi 
oiganlari parametrlariga moslash uchun ularni turli usullarda qayta 
maydalash talab etiladi. N ogabaritlam i qayta maydalash jarayoni 
- ikkilamchi maydalash deb yuritiladi.
N o g abaritlam i ikkilam chi m aydalash p ortlatish, term ik, 
elektroterm ik va mexanik usullarda amalga oshiriladi. Portlatish 
usulida nogabarit b o ‘laklam i ikkilam chi m aydalash shpurga 
joylashtirilgan yoki ustquyma portlovchi m odda zaryadlari orqali 
bajariladi. U stquym a zaryadlar kichik hajm dagi. oson m aydala- 
nadigan m o ‘rt kon jinslarini ikkilamchi maydalashda qo ‘llaniladi.
Ikkilamchi maydalashning shpurli usulida nogabarit kon jinsiga 
diam etri 25-60 m m , chuqurligi nogabarit qalinligining 0,25-0,5 
qismiga teng bo‘lgan shpurlar burghlanadi. Ularga yuqori brizantli 
portlovchi m oddalar zaryadlari joylashtiriladi. Portlash kuchidan
18

---

m aksim al foydalanish m aqsadida shpurlar suyuq m odda (suv, 
tuz eritm asi va boshqalar) bilan tiqinlanadi. Shpurlarni suyuq 
m odda bilan tiqinlash portlovchi m odda zaryadidan sam arali 
foydalanish bilan bir qatorda, portlatilgan jins boMaklarini atrofga 
tarqalish (uchib ketishi) radiusi qisqa bo‘lishini ham ta ’minlaydi. 
N ogabaritlam i mexanik usulda ikkilam chi maydalash kran yoki 
ekskavatorga sim arqon orqali osilgan og‘ir jismning erkin tushish 
kuchi ta ’sirida am alga oshiriladi. Jism shakli shar yoki silindr 
ko ‘rinishida bo‘lib, og‘irligi 1,5-5 tonna bo‘ladi.
Term ik va elektrik ikkilam chi maydalash usullari nogabarit 
b o ‘laklarni reaktiv gorelkalar, elektr yoki boshqa vositalar 
yordam ida qizdirishga asoslanadi. Ochiq kon ishlari amaliyotida 
bu usullar kam qo ‘llaniladi.