1. Kon mashinalarining konchilik ishlab chiqarishidagi tutgan o‘rni. Konchilik mashinalarining funksional guruxlari va ularning bajaradigan vazifalari

^1-MA’RUZA
KON JINSLARINI QAZISH VA BURG‘ILASH QIYINLIGI BO‘YICHA SINFLANISHI. KON JINSLARINING BURG‘ILANUVCHANLIGI BO‘YICHA TAVSIFLANISHI.


Ma’ruza rejasi:

1. Kon mashinalarining konchilik ishlab chiqarishidagi tutgan o‘rni.

2. Konchilik mashinalarining funksional guruxlari va ularning bajaradigan vazifalari.

3. Foydali qazilmalarni qazib olishning va ushbu jarayonlarda ishlatiladigan mashina va mexanizmlarning rivojlanish bosqichlari.

4. Kon mashinalari turlarining bajaradigan vazifalariga ko‘ra texnologik bog‘liqligi.

Tayanch so‘zlar va iboralar: . Kon mashinalari, konchilik ishlab chiqarishi, konchilik mashinalarining funksional guruxlari, foydali qazilmalar, qazib olish, mashina va mexanizmlar, kon mashinalarining rivojlanish bosqichlari, karyer mexanik uskunalari turlari, texnologik bog‘liqlik.

Ma’lumki, xalq xo‘jaligining asosiy tarmoqlaridan biri konchilik sohasidir. Kon korxonasining qanchalik rivojlanganligini, uning qanchalik quvvatliligini albatta shu korxonada qo‘llanilayotgan ishlab chiqarish mashina va mexanizmlari orqali izohlanadi. Bu borada ishlab chiqarish jarayoni kompleks mexanizatsiyalashgan va avtomatlashtirilgan texnologiyalarga suyanadi.

Shuning uchun har bir konchi mutaxassisdan konchilikda ishlatiladigan mashina-mexanizmlar to‘g‘risida yetarli bilimlarga ega bo‘lish talab etiladi.
Fanni o‘qitishdan asosiy maqsadochiq kon korxonalarida foydali qazilmalarni qazib olishga tayyorlash, qazib olish jarayonlarini, qazib olinayotgan tog‘ jinslarini transport vositalariga yuklash, tog‘ jinslarini turli ag‘darmalar va skladlarga to‘plash kabi jarayonlarni bajaruvchi mashina va mexanizmlarni o‘rganishdir.
Fanning asosiy vazifasi talabalarga ochiq kon korxonalarida ishlatiluvchi mashinalari turlari, ishlash nazariyasi va tuzilishini o‘rgatishdir, ularni ma’lum kon-geologik sharoitlar uchun munosibligini tanlab, hisoblashni o‘rgatishdir.
Konchilik sohasida ishlatiladigan barcha mashinalar va mexanizmlarni uchta asosiy guruxga ajratib o‘rganiladi.
1. Kon mashinalari. Bu turkumga asosan foydali qazilmalarni va nokerak tog‘ jinslarini yer osti va ochiq usullarda qazib oluvchi, yer osti bo‘shliqlarini (lahim) o‘tuvchi, tog‘ jinslarini burg‘ulovchi mashinalar guruxidir. Bu gurux mashinalari ochiq konlarda ishlatiluvchi: bir cho‘michli va ko‘p cho‘michli ekskavatorlar (qazib-yuklovchi mashinalar), kon pog‘onalaridan skvajinalar hosil qiluvchi burg‘ilash stanoklari; yer osti konlarida ishlatiluvchi foydali qazilmalarni qazib oluvchi kombaynlar, laxim o‘tuvchi kombaynlar, yer osti burg‘ilash mashinalari va boshqa yordamchi kon mashinalaridir.
2. Transport mashinalari. Bu turkumga foydali qazilmalarni yer osti va usti sharoitlarida tashuvchi, har xil yordamchi materiallar va yuklarni tashuvchi mashinalar o‘rganiladi. Bunday mashinalar turkumiga: uzluksiz va uzlukli (davriy) transport vositalari kiradi.
Uzluksiz transport (yukni uzluksiz tashuvchi) vositalariga: konveyer transporti (lentali, kurakli va boshqa maxsus konstruksiyali), o‘z og‘irligi bilan, pnevmo va gidroenyergiyasi bilan yuk tashuvchi vositalar.
Uzlukli transport (yukni bo‘lak-bo‘lak yoki davriy ravishda tashuvchi) vositalariga: barcha g‘ildirakli yuk tashish vositalari, temir yo‘l transporti, alohida bo‘laklar bilan uzlukli yuk tashuvchi sidirgichlar va boshqalar.
3. Turg‘un mashinalar. Bu turkumga foydali qazilmalarni qazib olish va tashishda ishlatiladigan mashina-mexanizmlarga yordam byeruvchi, odamlarga va mashinalarga mehnat sharoitlarini yaratishga xizmat qiluchi hamda ma’lum asosiy texnologik jarayonlarni bajaruvchi mashinalar kiradi. Bular kompressor qurilmalar (mashinalarni siqilgan havo bilan ta’minlovchi), suv chiqarish qurilmalari (nasoslar), ventilyator qurilmalari (shaxtani toza havo bilan ta’minlaydi) va yuk ko‘tarish qurilmalari (shaxta tik stvolida yukni davriy ravishda yer yuzasiga ko‘tarib byeruvchi) dir.
Foydali qazilmani qazib olish jarayonining rivojlanishi quyidagi asosiy bosqichlardan iboratdir:
1-bosqich. Ko‘mir qazib olishning qisman mexanizatsiyalashgan davridir. Bu davr 1945 yillargacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Bu davrdagi mashinalar 1 m dan ziyod qamrovchi qirqish va qirqib-ag‘darib beruvchi kombaynlar ishlatilgan (Kirovets, Donbass-1G, LGD-2M), bo‘laklarga bo‘lib suriladigan bir zanjirli konveyerlar qo‘llanilgan. Bu mashinalar ko‘mir qatlamini kichik tezliklarda (0,1-1m/min) faqat bir tomonlama harakatlanib qazib olgan. Boshqa yordamchi jarayonlar mexanizatsiyalashmagan bo‘lgan.
2-bosqich. Ko‘mir qazish mexanizatsiyalashgan bo‘lib, keng qamrovchi mashinalar o‘rniga tor qamrovchi kombaynlar (0,5-1 m), katta tezliklarda (0,5-0,7 m/sek), qirquvchi va yuruvchi kombaynlar, bo‘laklarga bo‘linmasdan suriladigan konveyerlar qo‘llanilgan. Bunday kombaynlar: MK-67, K-101, 2K-52, BK-52, KSH-1KG kabi kombaynlar ishlab chiqarilgan.
3-bosqich. Kompleks mexanizatsiyalashgan, qisman avtomatlashtirilgan. Bu bosqichda o‘zi suriladigan mexanizatsiyalashgan gidravlik mustaxkamlagichlar qo‘llanilgan. Bunday komplekslarga «Donbass», «KM», «OMKTM», «MK», «KTU» kabilar kiradi.
4-bosqich. Ko‘mirni agregatlar yordamida qazib olish davridir. Barcha yordamchi jarayonlar to‘la mexanizatsiyalashgan va avtomatlashtrilgan. Bunday agregat komplekslar doimo odam turmasdan ishlay oladi. Bunga A-3 va SA agregatlari misol bo‘ladi.
Foydali qazilmalarni qazishga tayyorlash, massivdan ajratib olish, uni transport vositasiga yuklash, tashish, yer yuziga chiqarish, foydasiz kon jinslari ag‘darmasini hosil qilish va boshqa jarayonlar bilan bog‘liq bo‘lgan ishlar majmui – kon ishlari deyiladi. Ushbu jarayonlarda ishlatiladigan barcha mashina-mexanizmlar bir-birlari bilan o‘zaro texnologik bog‘liqlikka egadir.
Foydali qazilmani qazib olishga tayyorlash ishlari: yer osti konlarida – tayyorlov lahimlarini o‘tish, shpurlar hosil qilish; ochiq konlarda – qoplama tog‘ jinslarini olib tashlash, qazib olinuvchi bloklarda skvajinalar hosil qilishdan iboratdir. Bu texnologik jarayonlarni o‘z vaqtida sifatli bajarish uchun albatta mos texnik tavsifga ega bo‘lgan mashinalar va uskunalarni ishlatish talab etiladi. Xuddi shuningdek, foydali qazilmani massivdan ajratib olish yoki qazib-yuklash, tashish ishlarida ishlatilayotgan elektromexanik vositalar ham kon korxonasi texnologik zanjiriga mos kelishi lozimdir. Bu iborani oddiy qilib quyidagicha tushuntirish mumkin. Masalan, qazib-yuklash va tashish tizimini olib qaraylik. Foydali qazilmani qazib olayotgan kombayn yoki ekskavator katta unumdorlikli bo‘lsada, tashish mashinasi kichik quvvatli yoki unumdorlikka ega bo‘lsa, bunda tashish ishlari orqada qolib ketadi, kon mashinasi esa bo‘sh turib qoladi va aksincha. Shuning uchun kon korxonasida ishlatilayotgan har bir mashina o‘z texnologik zanjirida har taraflama bir-biriga mos kelishi talab etiladi.
Ko‘mirni qazib olish jarayoni kon maydonini tayyorlashdan tortib to qazib olingan ko‘mirni iste’molchiga jo‘natishgacha bo‘lgan uzluksiz texnologik sikldan iborat bo‘lib, bu jarayonlarda ishlatiladigan mashinalar va uskunalar funksional belgilarga qarab bir nechta toifalarga bo‘linadi.
1. Yordamchi yer osti lahimlarini o‘tuvchi mashina va kompleks uskunalari.
2. Foydali qazilmalarni qazib oluvchi mashina va kompleks uskunalari.
3. Yer osti va usti transport mashinalari va komplekslari.
4. Yuk ko‘taruvchi, shamollatuvchi, suv chiqaruvchi va pnevmoenyergiya beruvchi turg’un mashinalar.
5. Boyitish korxonalarining mashina-mexanizmlari.
6. Energetik uskuna va apparatlar.


Kon mashinalari. Hozirgi vaqtda shaxta va rudniklarda lahim o‘tishning quyidagi texnologik sxemalari qo‘llaniladi:
- Burg‘ilab-portlatish usulida lahim o‘tish texnologik sxemasi.
- Kombayn bilan lahim o‘tish usulining texnologik sxemasi.
- Tor yoki keng kavjoyli lahim o‘tish texnologik sxemasi.
- Burg‘ilab-tutashtiruvchi mashinalar yordamida lahim o‘tish texnologik sxemasi.
Gorizontal kon lahimlarini o‘tishda shpurlar burg‘ilash BUE 1, BUE1M, BKG 2, BUEZT, elektr yuritgichli va BU 1, BU1M, BUR2, 1SBU 2 pnevmo yuritgichli burg‘ilash qurilmalari yordamida bajariladi. Ushbu burg‘ilash qurilmalari gorizontal va qiyaligi 10⁰ gacha bo‘lgan lahimlarni qattiqlik koeffitsienti 16 dan kam bo‘lgan jins yoki foydali qazilma yotqizig‘i orasidan o‘tishda qo‘llaniladi.
Gorizontal va yotiq (qiyaligi 10^o gacha bo‘lgan) lahimlarni yumshoq jins yoki ko‘mirdan o‘tish lahim o‘tuvchi kombaynlar yordamida bajariladi.
Lahim o‘tuvchi kombayn – bu lahim o‘tishda yoki kon jinsini kavjoy massivdan ajratib olib, uni transport vositalariga yuklab berishni bajaruvchi kombinatsiyalashgan mashinadir.
Lahimlarni kombayn bilan o‘tishda jinslarni lahim kavjoyidan ajratib olish va uni yuklash jarayonlari bir vaqtda, parallel bajarilishi tufayli lahim o‘tish tezligi burg‘ilab-portlatish usuliga nisbatan 3-5 barobar katta, mehnat unumdorligi 2-3 barobar ko‘p, lahim o‘tish qiymati 50-60% gacha kam bo‘lib, lahim o‘tish ishlarining xavfsizlik darajasi yuqori bo‘lishi ta’minlanadi
Uzluksiz ishlaydigan mashinalar (2PNB2 ,1PNB2B va boshqalar) o‘rmalovchi mashinalar bo‘lib, ikkita sidirg‘ich «qo‘llar» ularning ish organi hisoblanadi. Mashina qo‘llari uzluksiz yon tomondagi maydalangan jinslarni (ko‘mirni) sidirib, sidirg‘ichli yoki plastinkali konveyerga tushirib beradi va jinslar konveyer orqali transport vositalariga yuklanadi.
Yuklash mashinasini tanlab olishga qator omillar ta’sir etadi, asosiylari: yuklanadigan kon jinsining tavsifi; lahim ko‘ndalang kesim yuzasining o‘lchamlari; lahimning qiyalik burchagi; shaxtaning gazdorlik holati va boshqalar. Shaxtalarda qiya kon lahimlarini burg‘ilab-portlatish usulida o‘tish uchun maxsus lahim o‘tuvchi komplekslar yaratilgan. Masalan, «Sibir - 1» kompleksi MDX mamlakatlari ko‘mir shaxtalarida keng qo‘llanilmoqda. Bu kompleks konstruktiv texnologik jihatdan o‘zaro bog‘langan uskunalar tizimi ko‘rinishida bo‘lib, chig‘ir (lebedka) yordamida relsda harakatlanadi.
Karyerlarda qazib-yuklash ishlari kon massasini kavjoydan ajratib olib, uni transport vositalariga yoki kon jinslari ag‘darmalariga eltib berishni o‘z ichiga oladi. Qazish va yuklash ishlarini, asosan ekskavatorlar bajaradi. Shu sababli qazish va yuklash ishlari bitta jarayon bo‘lib, qazish-yuklash ishlari deb yuritiladi. Karyer (razrez)larda qazib-yuklash ishlari uzlukli(sikli) va uzluksiz prinsipda ishlaydigan ekskavatorlar yordamida bajariladi. Bir cho‘michli ekskavatorlar, yuklagichlar, g‘ildirakli skrepyerlar, buldozerlar va shu kabi mexanizmlarsiklli qazib-yuklovchi mashinalar hisoblanadi. Bu mashinalarning ishchi organi davriy ravishda xarakatlanuvchi faqat bitta cho‘mich yoki qirqish unsuri (buldozer pichog‘i-lemexi) dan tashkil topadi.
Uzluksiz prinsipda ishlaydigan mashinalar (ko‘p cho‘michli zanjirli va rotorli ekskavatorlar) ishchi organi (cho‘michli, qirg‘ichli) xalqasimon traektoriya bo‘yicha xarakatlanishi tufayli kon jinslarini qazib olib yuklash ishlarini uzluksizligini ta’minlaydi.
Kon mashinalariga quyidagi talablar qo‘yiladi: 1) iqtisodiy talablar – ularni barpo etish sharoiti va ishlatish sharoiti; 2) sotsial talablar-ishlatilayotganda va ta’mirlashda to‘la xavfsizlik; 3) texnik talablar-yuqori darajada mustaxkam, ishonchli, yuqori quvvatli, kam enyergiya sarf qilish, ixcham, unumdorli va x.k.