‘z b e k is t n r e spu b L ik a si o liy va o rta m a X su s ta’lim vazirligi ‘rta m axsus kasb-hunar ta’limi markazi

Nazorat uchun savollar
1. Karyer transporti, unda qo'llanadigan transport vositalari, 
ularning qo'llanish sharoitlarini aytib bering.
2. Karyer (razrez)da karyer transporti. yuk aylanmasi va yuk 
potogi so'zlarining lug'aviy m a'nosini tushuntiring.
3. Karyer transportiiring asosiy turlari va ularning afzalliklari 
haqida m a’lumot bering.
9-mavzu. Konjinslarini tem iryoi transportida tashish
texnologiyasi
T em iryo'lning tavsili va pog'onalarda alm ashish operatsiya- 
larini taslikil etish. Temiryo‘1 transportini yillik yuk aylanmasi katta 
(25 m ln t va un d an k o 'p ) va tashish masofasi 4 km d an k o 'p
45

---

bo'lgan karyerlarda qo'llash tavsiya etiladi. T e m iry o i transporti 
qo'llanganda pog‘o n alar ish troutining uzunligi katta (300-500 
m va u n d an ortiq), poyezdning burilish radiusi kam ida 100-120 
m va y o in in g ko'tarilishi qiyaligi 20-30 % gacha bo'lishi talab 
qilinadi. Agar karyerlarda yangi, takom illashtirilgan yuk tortish 
agregatlar q o ila n sa, y o in in g qiyaligini 40-60 %gacha yetkazish 
m um kin. B unda karyerlarda te m iry o i transportini sam arali 
q o 'llash chuqurligi ni 300-350 m g ach a yetkazishga im kon 
yaratiladi.
Yuk tashish sostavlari (lokom otiv va vagonlar) va relsli y o ila r 
tem iryoi transportining asosiy vositalari hisoblanadi. Karyerlardagi 
te m iry o ila r statsionar (tu rg 'u n ) yoki vaqtincha xizm at qiluvchi 
turlarga bo'linadi. Statsionar te m iry o ila r. asosan karyerning 
ishlam aydigan yonbag'rida qoldirilgan transport berm alariga 
(supalariga) joylashtiriladi va uzcxj muddat davomida xizmat qiladi. 
V a q tin c h a x iz m a t q ilu v c h i te m i r y o i esa k a ry e r ish ch i 
yonbag'ridagi pog'onalar ishchi maydoniga qurilgan bo'lib, pog'ona 
ish fronti chizig'i surilishi bilan, davriy ravishda yangi (pog'ona 
ish fronti chizig'iga yaqin) o 'za n g a (joyga) surib boriladi. 
Tem iryo'lning ikki re Is orasidagi masofa 1524 m m , shpalning 
standart uzunligi 2700 m m . relslarniki esa, 12.5-25 m ni taslikil 
etadi. Karyer tem iry o ilarid a R-50 va R -65 rusumli relslardan 
foydalaniladi. Karyer temiryo‘1 transportining harakatlanish tezligi 
statsioner yo'llarda 30-40 va vaqtincha yo'llarda 15-20 km /soat ni 
tashkil etadi.
L o k o m o tiv sifa tid a e le k tro v o z , tep lo v o z va to rtu v ch i 
agregatlardan foydalaniladi. D -9 4 , D -100 m, E L -1 , 13E-1 
rusumli kontaktli elektrovozlar kuchlanishi 1500-3000 voltga teng 
o'zgarmas tok yordamida ishlaydi.
Teplovozlar uchun elektr toki va trolley sim lar kerak emas. 
Shu sababli ularning foydali ish koeffitsiyenti (F IK ) yuqori 24- 
26 %ni tashkil etadi. O P E -1 , O PE -2 rusumli tortish agregatlari 
avtonom elektr energiyasi manbasiga (dizel seksiyasiga) ega 
bo'lganligi va har bir vagon m otor bilan ta ’minlanganligi sababli 
kontakt elektr liniyalarsiz ishlaydi. K on massasini tem iryo‘1
46

---

transport! vositasida tashish uch u n 60, 105, 180 to n n a yuk 
ko'tarish qobiliyatiga ega b o 'lg an o 'zi ag'daruvchi vagonlardan 
foydalaniladi. Karyerlarda asosan koleyasi 1520 mm bo'lgan standart 
tem iryo'llar qo'llaniladi. Barcha standart tem iryo'llarda burilish 
radiusi 200 m d an kam bo'lm asligi kerak. vaqtinchalik yo'llarda 
esa burilish radiusi 100-120m ni tashkil etadi.
T em iryo‘1 ostki va ustki qurilm alardan tashkil topadi. Ostki 
qurilma h ar ikki tom onidan suv chiqarish ariqchasi hosil qilingan 
yer tilikidan tashkil topgan bo'ladi. Y o'lning yuqori qurilmasi 
ballast, shpal, shpalga m ustahkam o 'm atilg an relslardan iborat 
bo'ladi (12-rasm).
в
12- rasm.
T em iryo‘1 qurilish sxemasi: 1-yer polotnosi; 2-ballast; 
3-shpal; 4-taglik; 5-re Is; 6-suv ketadigan ariqcha; 7-nakladka; 
8-koleya kengligi.
Relslar shpallarga maxsus qoziqlar (kostillar), 5Ьиф1аг va 
boltlar bilan yopishtiriladi.
Tem iryo‘1 ustki qurilm asining konstruksiyasi yuk aylanm asi 
hajm iga, harakatlanuvchi sostav o'qiga tushadigan yukka va 
harakat tezligiga bog'liqhgini hisobga olgan holda tanlab olinadi. 
Statsionar yo'llarda harakat tezligi 30-40 k m /so at, vaqtincha 
yo'llarda esa, 15-20 km /soatni tashkil etadi.
Harakatlanuvchi sostav lokomotiv va vagonlardan iborat bo'lib, 
foydali qazilm alam i tashishda yuk ko'tarish qobiliyati 60-90 t 
bo'lgan «gandola» va «xopper» rusumli vagonlardan foydalanadi.
Karyerlardagi tem iryo'llar uzunligi b ir necha o 'n , hatto bir 
necha yuz km lam i tashkil etadi, shu sababli karyerlarda kon - 
transport uskunalaridan foydalanish samaradorligi k o 'p jihatdan
47

---

tem iryo‘1 rivojlanish sxemasi va pog'onalarda yukli ham da yuksiz 
transport vositalarini o ‘zaro almashtirish operatsiyalarini tashkil 
etishga bog‘liq bo ‘ladi. Sostavni yuklanish va yukli sostavni yuksiz 
sostav bilan alm ashish davomiyligining o ‘zaro nisbati kayjoyni 
yuksiz sostav bilan ta ’minlash koeffitsiyenti orqali tavfsiflanadi.
Almashish davomiyligi, asosan poyezd harakatlanish tezligi, 
pog'ona ish fronti uzunligi va tem iryo'lning kavjoyda joylashish 
sxemasiga bog'liq bo'ladi. Kavjoyda tem iryo'lini joylashtirish 
sxemasini tanlab olishda ekskavator rusum i, uning unum dorligi 
va pog'onadagi soni hal qiluvchi aham iyat kasb etadi.
Pog'onadan transport vositasining chiqish yo'li soni bo'yicha 
poyezdlar harakati maksimal (tupikli) bitta chiqish yo'lilik va 
potokli (bir tom o n d an kirib, ikkinchi to m o n d an chiqib ketadi­
gan) ikki chiqish yoMilik bo'lishi mum kin.