‘z b e k is t n r e spu b L ik a si o liy va o rta m a X su s ta’lim vazirligi ‘rta m axsus kasb-hunar ta’limi markazi

Nazorat uchun savollar
1. K onjinslarini tashishda temiryo‘1 transportining qo'llanish 
sharoitlari haqida tushuntiring.
2. Karyerdagi temiryo'llar necha turga bo'linadi va vazifalari 
haqida um umiy m a’lumot bering.
3. Karyer tem iryoilarida qanday relslardan foydalaniladi va 
harakatlanish tezligini tushuntiring.
4. Yer polotnosi, ballast, shpal, taglik, re Is, suv ketadigan 
ariqcha, nakladka, koleya kengligi, «gandola» va «xopper» atamalari 
nima, shu haqda izoh bering.
10-mavzu. Karyerlarda avtomobil va konveyer transporti,
ularni qoilash sharoitlari
Zamonoviy karyerlarda avtotransport alohida transport sifatida 
yoki tem iryoi transporti, konveyer transporti va boshqa transport 
vositalari bilan birgalikda qo'llanadi.
48

---

Karyer avtom obil y o ‘llari. K aryerlarda avtotransportning 
samaradorligi ko‘p jihatdan avtomobil yo‘llaiining sifati va holatiga 
bog'liq bo‘ladi.
Karyer avtom obil yo'llari ekspluatatsiya qilish sharoitlari 
b o 'yich a statsionar va vaqtinchalik yo'llarga b o 'lin ad i. Kapital 
transheyalar, yer yuzi va tutashtiruvchi berm alarda 
ш щ
muddat 
ekspluatatsiya qilishga m o'ljallangan, usti qoplam ali va h ar ikki 
tom onga harakatlanishni ta'm inlaydigan statsionar avtom obil 
yo'llari Ь аф о etiladi. Vaqtinchalik (kayjoydagi va ag'danualardagi) 
yo'llar ish fronti ortidan surilib boradi va ularda yo'l usti qoplamasi 
bo'lmaydi.
Avtomobil transporti asosan yuk aylanmasi kichik (15-20 mln 
t) va tashish masofasi 4-5 km gacha bo'lgan karyerlarda qo'llanadi. 
Yuk ko'tarish q u w ati katta (75-180 to n na) bo'lgan avtoag'dar­
gichlar barpo etilishi natijasida avtom obil traasportini yillik yuk 
aylanm asi 50-60 m ln t va undan ortiq b o 'lg an karyerlarda ham
qo'llash samarali bo'lishi ta'm inlangan. Hozirgi vaqtda avtomobil 
transporti tem ir va rangli m etall karyerlarida keng qo'llaniladi. 
Avtomobil transporti qo'llaniladigan karyerlarda kontakt liniyalari, 
tem iryo'llar bo'lm asligi va yo'llarning qiyaligi katta (80-100 %), 
burilish radiusi kichikligi (15-25 m) tufayli kon-kapital ishlar 
hajm i nisbatan kam , karyemi qurish m uddati qisqa ham da aizon 
bo'lishi ta'm inlanadi.
A vtoag'daigichlam ing qimmatligi, joriy xarajatlaming yuqori 
bo'lishi natijasida 1 tonna yukni tashishga sarflangan xarajatlarni 
tem iryo‘1 transportiga nisbatan k o 'p bo'lishi avtom obil tran s­
portining asosiy kamchiligi hisoblanadi.
A vtoag'dargichlam ing harakatlanishi uchun karyerda statsio­
nar va vaqtinchalik yo'llar quriladi. Statsionar avtoyo'llar kapital 
transheyalar. yer yuzi va tutashtirm a berm alarda quriladi. Bu 
avtoyo'llar uzoq m uddat xizmat qiladi, shuning uch u n ular 
maxsus y o 'l qoplam alari bilan qoplanadilar. Ikki yo'nalishli 
avtoyo'llarning kengligi 14-15 m bo'ladi.
V aqtinchali avtoyo'llar p o g 'o n a ish m aydonida quriladi va 
maxsus qoplama bilan qoplanmaydi. Pog'onaning ish fronti chizig'i
49

---

kon jinslarini qazib olish natijasida surilib borgan sari avtoyo‘llar 
ham davriy ravishda ish fronti chizig‘i yaqiniga surilib boradi.
Konveyer transporti (lentali konveyerlar) yum shoq va yaxshi 
maydalanadigan (bo‘laklar o ‘lcham i 400 m m gacha boNgan) kon 
jinslarini tashishda q o ‘llanadi. Karyerlarda ishlaydigan qazish 
uskunalari unumdorligi ning diapazoni keng (15000 m3/soatgacha) 
bo ‘lishi konveyerlardan har qanday yillik yuk aylanm alarida ham
foydalanish imkonini beradi. Yuk tashish jarayonining uzluksizligi 
va 18°gacha qiyalikda amalga oshirilishi konveyer transportining 
asosiy afzalligidir (13-rasm ). Yillik yuk aylanmasi 20-30 m ln t, 
chuqurligi 150 m dan ko‘p va tashish masofasi 10-20 km b o ig a n
karyerlarda konveyer transportini qo'llash yuqori samaradorlikni 
ta'minlaydi.
13-rasm.
L entali konveyer sxemasi: L entali konveyer - lenta (1), 
g 'a ltak tay an c h (2), yuritish barabani (3), lentani taranglovchi qurilm a 
(4) va yuklash uskunasi (5).
Lentali konveyerlarni keng qo‘llanishiga quyidagi omillar salbiy 
ta'sir ko'rsatadi: konveyer lentalarining tez yemirilishi, tashiladigan 
kon jinslari o'lcham lariga qo'yiladigan talablaming qat'iyligi, kon 
jinslarining yuklash itsullari va boshqalar. Agar konveyer transporti 
avtom obil va tem iryo‘1 transporti bilan birgalikda (aralash) 
q o ila n ilsa, uning samaradorligi yanada yuqori bo'ladi. Hozirgi 
vaqtda qoyasimon, bo‘laklarining o'lchami 1000 mm gacha bo'lgan 
kon jinslarini tashishga m o'ljallangan maxsus konveyerlar ishlab
50

---

chiqarilm oqda. Bu konveyerlar lentali konveyer transportini 
q o ‘llanish doirasini yanada kengaylirishga im kon yaratadi.