‘z b e k is t n r espu blik asi o L iy va ‘rta m axsus ta’ L i m vazirlig I

' j
T a ’lim m azm unini belgilovchi m e ’yoriy hujjatlar. Ilmiy pedagogik 
adabiyotlarda t a ’lim mazmunini shakllantirishning quyidagi uch bosqichi 
k o ‘rsatiladi:
1) u m u m iy nazariy bosqich;
2) o ‘quv bosqichi;
3) o ‘q u v m a t e r i a l i n i o 'z l a s h t i r i s h b o s q i c h i , y a ’n i, t a ’lim 
m a z m u n in in g o ‘quv rejasi, o ‘quv dasturi va darsliklar kabi m e ’yoriy 
hujjatlarda o ‘z ifodasini topishi.
U m u m iy o ‘rta, o ‘rta maxsus, k as b -h u n a r t a ’limi m azm u n i davlat 
t a ’lim s ta n d a rd , o ‘quv rejalari m a z m u n id a nam oyon b o ‘ladi. 0 ‘quv 
rejalari quyidagilardan iborat: tayanch. namunaviv va maktab o ‘a u v reiasi.
U m u m iy o ‘rta h a m d a o ‘rta maxsus, kasb-hunar t a ’limi muassasalari 
(a kadem ik litsey va k a sb - h u n a r kollejlari) uch u n tavanch o ‘quv reiasi 
davlat t a ’lim s ta n d a rtin in g tashkiliy qismi hisoblangan asosiy m e ’yoriy 
hujjat boMib, u n a m u n av iy va am aliy o ‘quv rejalarini ishlab chiqish 
u c h u n asos b o 'li b xizmat qiladi. T a y a n c h o ‘quv rejasi davlat t a ’lim 
s ta n d a rti ta rk ib iy qism i sifatida 0 ‘zbekiston Respublikasi V azirlar 
M ah k a m a si t o m o n i d a n tasdiqlanadi.
M ak tab , a k a d e m ik litsey va k a s b - h u n a r kollejlarining n a m u n av iv
o ‘quv reialari ta y a n c h o ‘quv rejasi asosida tuziladi va 0 ‘zbekiston 
Respublikasi X alq t a ’limi h am d a Oliy va o ‘rta maxsus t a ’lim vazirliklari 
t o m o n id a n tasd iq lan ad i. Bu reja u zo q m u ddatga m o ‘ljallab tuziladi va 
uning asosida m avjud sharoitlarni hisobga olib ishchi o ‘a u v reialari 
ishlab chiqiladi.
Q ‘q u v reiasi — m e ’yoriy hujjat hisoblanib ( t a ’lim m uassasasi 
sertifikati) quyidagilarni belgilaydi:
— o ‘quv yili, c h o r a k (se m e str)lar va t a ’tillarning davomiyligi;
— ushbu t a ’lim m uassasasida o ‘rganiladigan o ‘quv fanlari tartibi;
— o ‘qish yillari b o ‘yicha fanlarni taqsiinlash;
— h a r b ir fan b o ‘yicha yaxlit t a ’lim davri va h ar bir s in f (kurs)da 
fanlarni o ‘rg anishga ajratilgan s o a tla r hajmi;
— h a r bir fanni o ‘rganishga ajratilgan haftalik soatlar hajm i;
— p r a k tik u m la r, ishlab chiqarish va pedagogik am aliy o tlar ham d a 
shu kabilarn in g davomiyligi.
0 ‘q u v re ja s id a , y a n a s h u n i n g d e k , a n iq b ir o ‘quv m u assasa si 
xususiyatlarini aks ettiruvchi, o ‘quvchilarning erkin tanlovi b o ‘yicha 
fakultativ va m ajburiy m a s h g ‘u lo tla r aks ettiriladi.
Q ‘quv d a stu ri — m uayyan o ‘quv fani b o ‘yicha bilim, k o ‘nik m a va
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m a l a k a la r m a z m u n i, u m u m iy vaqtni m u h i m bilim larni o ‘rganilishi 
b o ‘yich a taqsim lash, m a v z u la m in g k e tm a -k e tlig in i belgilash h a m d a
u l a rn in g o ‘rganilish darajasini yorituvchi m e ’yoriy hujjat.
D a stu rd a o ‘quv m aterialining t a ’lim n in g h a r b ir yili va h a r b ir sinf, 
k u r s b o ‘y ic h a t a q s i m la n i s h i tu z il is h i a s o s la b b erilg a n . D a s t u r d a
k o ‘rsatilgan bilim, malaka va k o ‘n ik m a la rn i o 'q u v c h il a r t o m o n i d a n
t o ‘la o ‘zlashtirilishi o'qitish ja ra y o n i m uvaffaqiyatliligi va sam araliligi 
m e z o n la rid a n biri hisoblanadi.
0 ‘quv dasturlari n am unaviv. ishchi va m ualliflik boMishi m u m k in .
N a m u n a v iv
o
‘
q u v
dasturi u yoki bu t a ’lim sohasiga nisbatan davlat 
t a ’lim standartlari talablari asosida ishlab chiqiladi. 0 ‘quv dastu rlari 
q u y idagilarda n iborat bo'ladi:
— ushbu fanni o ‘rganish m a q s a d la ri, o ‘q u v c h ila r n in g bilim va 
malakalariga asosiy talablar, o ‘qitish tavsiya etiladigan shakl va m etodlari 
haq id ag i tushuntirish xati;
— o ‘rganilayotgan m a te ria ln in g te m a tik m a z m u n i ;
— kursning alohida savollarini o ‘rganishga 
0
‘q ituvchi sarflaydigan 
ta x m in iy soatlari hajmi;
— duny o q arash n i shakllan tiru v ch i asosiy savollari r o ‘yxati;
— fanlararo va kurslararo b o g ‘liqlikni a m a lg a oshirish b o ‘y ic h a
k o ‘rsat malar;
— o ‘quv uskunalari va k o ‘rgazm ali qoM lan m alar r o ‘yxati;
— tavsiya etiladigan adabiyotlar.
N am unaviy o ‘quv dasturlari Xalq t a ’limi h a m d a Oliy va o ‘rta maxsus 
t a ’lim vazirliklari t o m o n id a n t a s d iq la n a d i, t a v s iy a n o m a xususiyatiga 
ega boMadi. N a m u n a v iy d a s t u r a s o s id a m a k t a b , a k a d e m i k litsey 
pedagogik kengashi t o m o n id a n ishchi o ‘a u v dastu rlari ishlab c h iq ila d i 
va tasdiqlanadi. N a m u n a v iy d a s t u r d a n farqli ra vishda ishchi d a s t u r d a
r e g i o n a l k o m p o n e n t i t a ’r i f l a n a d i , o ‘q u v j a r a y o n i n i m e t o d i k ,
informatsion, texnik ta ’minlash im koniyati, o ‘q u v c hilam ing tayyorgarligi 
darajasi hisobga olinadi.
Mualliflik o ‘quv dasturlari davlat sta n d a rti talablarini hisobga o lgan 
h o ld a o ‘quv fanini qurilishi b o s h q a c h a m a n t i q i d a n iborat boMishi, u 
yoki b u nazariyalarni o ‘rganishga mualliflik y ondashuvi, o ‘iganilayotgan 
h o d isa va jarayonlarga nisbatan m ualliflik n u q ta y i n a z a rin i aks ettirishi 
l o z im . B u n d a y d a s t u r l a r u s h b u fan s o h a s i d a p e d a g o g , p s i x o l o g ,
m etodistlarning tashqi retsenziyalariga ega boMishi k erak va u lar m a v ju d
boMganida m aktab, a k a d e m ik litsey h a m d a k a s b - h u n a r ko llejla rin in g
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Pedagogik Kengashi tom onida n tasdiqlanadi. Mualliflik o ‘quv dasturlari 
0
‘quvchilarning erkin tanlovi b o ‘yicha (m ajburiy va fakultativ) kurslar 
tashkil etishda keng foydalaniladi.
Q ‘auv fani t a ’lim muassasalarida 
0
‘quvchilarning yosh, idrok etish 
im koniyatlariga m uvofiq ularga m uay y an fan sohasi b o ‘yicha u m u m iy
yoki m u t a x a s s i s l ik b i lim la r in i b e r is h , k o ‘n ik m a va m a l a k a l a r n i
shakl la nt irish n i t a ’minlovchi m anbadir.
0 ‘quv fa n in in g m az m u n i h ar bir pedagog to m o n id a n ixtiyoriy 
belgilanmaydi, balki ijtimoiy hodisa sifatida t a ’limning tarixiy rivojlanishi 
d av o m id a ishlab chiqiladi. 0 ‘rta m aktab, akadem ik litsey va kasb- 
h u n a r kolleji o 'q u v fanlarini ilmiy bilim ning u m u m iy tuzilishiga mos 
ravishda shakllantirish kerak deb hisoblovchi nuqtayi nazar en g keng 
tarqalgan va ta n olingan hisoblanadi.
T a ’lim m a z m u n i va o ‘q u v d a s t u r l a r i o ‘q u v a d a b i y o t l a r i d a
lo y i h a l a s h t i r i la d i . B u n d a y a d a b iy o t l a r sirasiga d arsiiklar va o ‘quv 
aoMlanmalari k ira d i.
0 ‘quv ad a biyotlari orasida darslik alohida o ‘rin tutadi. Darslik 
m uayyan o ‘quv fani b o 'yicha t a ’lim m aqsadi, o ‘quv dasturi va didaktik 
talablarga muvofiq belgilangan ilmiy bilimlari t o ‘g‘risidagi m a ’lum otlam i 
beruvchi m a n b a b o 'lib, u m a z m u n i va tuzilishiga k o ‘ra fan b o ‘yicha 
yaratilgan o ‘quv dasturiga m os keladi. N a m u n a v iy o ‘quv dasturlari 
asosida y aratilgan darsliklar m aqsadga muvofiq holda R espublika Xalq 
t a ’limi, Oliy va o ‘rta maxsus t a ’lim vazirliklari t o m o n i d a n b archa 
m ak tab lar, a k a d e m ik litseylar va k a s b - h u n a r kollejlari u c h u n tavsiya 
etiladi. G ‘oyaviy va m etodik j ih a td a n m ukam m al boMgan darslik t a ’lim 
m azm u n ig a q o ‘yiladigan barcha talablarga javob bera olishi, 
0
‘quvchilar 
u c h u n qiziqarli, iloji boricha qisqa, tushunarli, k o ‘rgazmalilik nuqtayi 
n a z a rid a n estetik xususiyatga ega boMishi kerak.
D arslik bir v a q tn in g o ‘zida h a m barqaror, ham q ulay tarkibiy 
tu z ilm a g a ega boMishi kerak. Darslik barqarorligiga k o ‘ra m u s t a h k a m
asosga ega, mobilligiga k o ‘ra ega asosiy tuzilmaga dahl e tm a g a n holda 
yangi bilim larn i tezlikda kiritish im koniyatini nam o y o n etadi. Ularga 
q o ‘yiladigan ta la b la r t u r li-tu m a n va qaram a-q a rsh i boMib, m u k a m m a l
d a rslik la rn in g yetishm ovchiligi d o i m o his etiladi. Iqtisodiy rivojlang;pi 
m a m l a k a t la r d a m u q o b il, parallel darsliklar nashr etiladi, sh u sababli 
o ‘q itu v c h ila r va o ‘q u vchilar ular o ra sid a n eng yaxshilarini t a n l a b olish 
im k o n iy at iga ega la r.
D arslik o ‘q u v c h ila rn in g t a ’lim jara y o n id a, ongli ravishda va faol
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ishtirok etishlari, o ‘quv m aterialini t o ‘la o'zlashtirishlarini t a ’m inlashi 
k erak . A n a shu m a s a la la rn i hal etish yoMida d a r s lik la r q u y id a g i 
vazifalarni bajaradi:
1) m o tiv a ts io n vazifa — bu vazifa o ‘q u v c h ila r n i u sh b u f a n n i
o 'r g a n i s h g a y o 'n a l t i r a d i g a n , u l a r d a ishga p o z itiv m u n o s a b a t i va 
qiziqishini shakllantiruvehi ra g'bat (sabab)larni hosil qilishdan iborat;
2) axborot vazifasi o 'q u v c h ila rg a a x b orotla rni yetkazish, sam arali 
usu llar yo rd a m id a ularning bilim iari hajm ini kengaytirishga im k o n
beradi;
3) n az orat-tuza tish (m ashq qilish') vazifasi — t a ’lim jara y o n i, u n in g
natijalarini tekshirish, o'q u v c h ilard a o ‘zini baholash va tuzatish layoqati 
h a m d a z a ru r boMgan koMiikma, m a la k a la rn i s h a k lla n tirish u c h u n
o 'rg a n is h mashqlarini tavsiya ctishni n a z a rd a tutadi.
4) muvofiqlashtirish vazifasi m aterial ustida ishlash j a r a y o n i d a
t a ’limning boshqa vositalari (xaritalar, ko'rgazmali materiallar, diapozitiv 
va b oshqalar)ni jalb etish ni ifodalaydi;
5) rivoilantiruvchi — tarbivalovchi vazifasi darslik m a z m u n in in g
o ‘quvchilarga m a ’naviy-axloqiy t a ’sir k o ‘rsatishi, kitoblar bilan ishlash 
ja ra y o n id a ulardan m e hnatse varlik, faol fikrlash, ijodiy qobiliyat kabi 
sifatlarni shakllantirishdan iborat;
6) o ‘qitish vazifasi darslik bilan ishlashda mustaqil bilim olish u c h u n
z a r u r boMgan konspekt y o z ish , u m u m la s h ti r i s h , asosiysini a jra tib
k o 'r s a t i s h , m a n t iq iy eslab q o li s h kabi m a l a k a 'V a k o 'n i k m a l a r n i
rivojlantirishga yordam berishida k o ‘zga tashlanadi.
T a ’lim m azm u n i o 'q u v m ateria li darajasida darsliklar bilan bir 
q a to rd a turli xil o 'q u v qoM lanm alari: adabiyot va tarix xrestom atiyalari, 
s p r a v o c h n i k l a r , m a t e m a t i k a , f iz ik a , x i m iy a b o ' y i c h a m a s a l a l a r
to 'p la m la ri, georafiya, biologiya b o 'y ic h a atlaslar, til b o 'y ic h a m a s h q la r 
t o ' p l a m l a r i va b o s h q a l a r d a o c h i b b e r ila d i. O 'q u v q o 'l l a n m a l a r i
darslikning b a ’zi tom o n la rin i kengaytiradi va aniq m asalalarni hal etish 
m aqsadiga ega bo'ladi (axborot, m a s h q qilish, tekshirish).