‘z b e k is t n r espu blik asi o L iy va ‘rta m axsus ta’ L i m vazirlig I
Yüklə 24 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Tarbiyaning maqsad va vazifalari.
Tarbiya maqsadi va mazmuni metodlarni t o ‘g‘ri tanlashga imkon beradi. Maqsad qanday bo‘lsa, unga erishish metodlari unga muvofiq b o ‘lishi zarur. Tarbiyaning mazmuni shaxsning shakllanishiga q o ‘yiluvchi ijtimoiy talablar mohiyatidan iborat. Unutmaslik kerakki, aynan bitta vazifa turli xil fikrlar bilan t o ‘ldirilgan bo'lishi m umkin. Shuning uchun metodlarni um uman m azm un bilan emas, balki aniq fikr bilan bog‘lash g ‘oyat muhimdir. T arbiyalanuvchilarning vosh xususiyatlari. Tarbiya jarayonida tarbiyalanuvchilarning yosh xususiyatlarini inobatga olish maqsadga muvofiqdir. Yosh xususiyatlari muayyan bir yosh davriga xos bo ‘lgan a n a to m ik, fiziologik (jismoniy) va psixologik xususiyatlardir. Aytaylik, m as’uliyat tuyg‘usini boshlang‘ich t a ’lim, o ‘rta t a ’lim va o ‘rta maxsus, k asb -h u n a r ta ’limi muassasalarida ta ’lim olayotgan o ‘quvchilarda ham www.ziyouz.com kutubxonasi sh a k lla n tirish m um kin. Biroq h a r bir b o sq ic h d a m a z k u r sifatni shakllantirish borasida turli m etodlar qoMlaniladi. Xalq pedagogikasida tarbiva m etodlari. Xalq pedagogikasi o ‘zbekona axloq, odob va tarbiyaning barcha qirralarini o ‘zida mujassamlashtirgan. Xalq pedagogikasida turlicha tarbiya metodlari ham da vositalaridan foydalaniladi. Bu metod va vositalar nihoyatda rang-barang b o ‘lib, k o ‘p jihatlari bilan ilmiy pedagogikadan ustunlik qiladi. Binobarin, ushbu metodlar ilmiy pedagogikaning shakllanishiga ham o ‘z t a ’sirini o ‘tk a z g a n . Xalq p e d a g o g ik a s id a q o ‘lla n ilg a n x ilm a - x il t a r b i y a metodlarini quyidagi tarzda umumlashtirish mumkin. 1. Tushuntirish (hikoya qilish, o ‘rgatish). 2. Mashqlantirish (odatlantirish, mashq qildirish). 3. Nam una (maslahat berish, u z rs o ‘rash, yaxshiliklarhaqida so‘rash, o ‘rnak b o ‘lish). 4. Nasihat qilish, o ‘git (undash, ko‘ndirish, iltimos qilish, yolvorish, tilak-istak bildirish, m a ’qullash, rahmat aytish, duo qilish, oq y o ‘l tilash va hokazolar). 5. Qoralash va jazo (ta’kidlash, t a ’na, gina, tanbeh berish, m ajbur qilish, koyish, ayblash, uyaltirish, q o ‘rqitish, nafratlanish, o n t-q a s a m ichirish, urish, kaltaklash va hokazolar). Agar e ’tibor berilsa, yuqoridagi beshta m etod um um iy yaxlitlikni ifodalaydi. Oldin bolaga um umiy jarayonning mohiyati tushuntiriladi. Bolalar narsa, hodisa va jarayonlarning mohiyatiga tushunm aganlarida tarbiyachi namuna vositasidan foydalanadi, ya’ni, yoshlarning mustaqil kuzatuvchanligiga e ’tibor beriladi. Bu holatda ham tu sh u n m a g a n la r kattalarning nasihati, o ‘g‘iti asosida narsa, hodisa yoki jarayonlarnin g mohiyatini anglaydilar. Bordiyu, bu holatda ham kutilgan natijaga erishilm asa yoki bolalar e ’tib o r q ara tilg a n h o la tn in g m o h iy a tin i tushunishni istamasalar, eng so‘nggi chora sifatida qoralash va jaz o m etodidan foydalanishga t o ‘g ‘ri keladi. Biroq, bu eng so‘nggi chora. Zamonaviy pedagogika g‘oyalariga k o ‘ra qoralash va jazo m etodlarini so‘nggi, aniqrog‘i kam samara beradigan chora ekanligi isbotlangan. Xalq pedagogikasi n am u n alari, tarbiya m etodlari va tarbiyaviy t a ’sirlar muayyan vositalar yordam ida q o ‘llanilgan. M e h m o n kutish, m ehm onga borish, turli m ehnat jarayonlari, hasharlar, turli g urunglar (choyxona, t o ‘y marosimlari), sayillar, oilaviy a n ’analar (tug‘ilgan kun, fuqarolik pasporti, umumiy o ‘rta, o ‘rta maxsus ham d a oliy m a ’lumotga egalik t o ‘g‘risidagi attestat va diplom , shuningdek, davlat m ukofotlarini www.ziyouz.com kutubxonasi olish kabi holatlarni nishonlash) va musobaqalar o ‘ziga xos tarbiya vositasi sanaladi. j ^ litimoiv ongni shakllantiruvchi metodlar o ‘quvchilarda m a ’naviy- axloqiy sifatlar, e ’tiqod hamda dunyoqarashni shakllantirish maqsadida ularning ongi, his-tuyg‘usi va irodasiga ta ’sir ko‘rsatish usullari sanaladi. Bu guruh usullarining mohiyati shundaki, ular orqali o ‘quvchilar ongiga jamiyatda ustuvor o ‘rin tutuvchi ijtimoiy g'oya va maqsadlar singdiriladi. Yoshlar dunyoqarashini shakllantirish, ularning hayot m azm unini tushunib olishlariga ko ‘maklashish uchun ijtimoiy ongni shakllantiruvchi usullar q o ‘llaniladi. 0 ‘quvchilarda g‘oyaviy onglilik va ijtimoiy faollik, ya’ni, davlatning ichki va x alq aro siyosati m a z m u n in i tu s h u n is h va idrok qilish k o 'n i k m a l a r i n i ta r b iy a la sh lozim . T u s h u n t ir is h ijtim oiy o n g n i shakllantirishda eng ko‘p ishlatiladigan usuldir. Tushuntirishning vazifasi o ‘quvchilarni yuksak madaniyatli, milliy g ‘urur tuyg'usiga ega b o ‘lib voyaga yetishlarini tarbiyalashga yordam berishdan iborat. T ushu n tirishda o'quvchilarga m am lakat fuqarosining davlatga nisbatan muayyan huquq va burchlar asosida bog‘langanligi borasida m a ’lumotlar beriladi. Bunda davlat bayrog'i, gerbi, madhiyasi ham da Konstitutsiyasiga sadoqat ruhida tarbiya berishning ahamiyati katta. Shu sababli davlat bayrog‘i, gerbi, madhiyasi hamda Konstitutsiyasining mohiyati tushuntiriladi. Suhbat. 0 ‘quvchi shaxsini g‘oyaviy va m a ’naviy-axloqiy jihatdan s h a k ll a n ti r i s h d a o ‘q itu v c h in in g jo n li s o ‘zi eng t a ’s irc h a n usul h isoblanadi. Suhb at u ch u n mavzu ta n la s h d a uning m az k u r sin f o ‘quvchilari uchun dolzarbligi, 0 ‘quvchilarda m a’naviy-axloqiy ishonch uyg‘otishning suhbat mazmuniga boMgan munosabatlari va suhbatdan kutilayotgan natijani hisobga olish zarur. Suhbat quyidagi mavzularda uyushtirilishi mumkin: a) etik mavzular (ijtimoiy m a ’naviy-axloqiy m e’yorlar, jam iyatda ustuvor o ‘rin tutuvchi ijtimoiy munosabatlar, jam oa orasida o ‘zini tutish qoidalari va boshqalar); b) estetik mavzular (tabiat go‘zalligi, shaxslararo munosabatlar, inson go'zalligi); d) siyosiy mavzular (davlatning ichki va tashqi siyosati, dunyo voqealari, xalqaro m unosabatlar va boshqalar); e) t a ’lim va bilishga oid mavzular (koinot, hayvonot va o ‘simliklar dunyosi, elektronika va boshqalar). www.ziyouz.com kutubxonasi Suhbatlarning, shuningdek, ijtimoiy-foydali m ehnatni tashkil etish, huquqiy, ekologik, iqtisodiy va gigiyenik mavzularda ham tashkil etilishi o'zinin g ijobiy natijalarini beradi. Suhbat davomida o ‘quvchilarga ularning o ‘z fikrlarini erkin ifoda etishlari hamda mustaqil fikrlashlariga im kon beruvchi savollar bilan m urojaat qilish ju d a m uhim dir. Bu b o rad a b a hs-m u no z ara la rn ing ahamiyati katta. Hikova. 0 ‘quvchilar o d a td a hayot va turli adabiyotlardan olingan aniq misollar bilan boyitilgan hikoyalarni katta qiziqish bilan tinglaydilar. Ularga axloq m e’yorlari, xalq o ‘tmishi, tabiiy boyliklar, q a h ra m o n la r hayoti va jasorati, shuningdek, tarix, adabiyot va s a n ’at haqida hikoya qilib berish mumkin. Badiiy adabiyot namunalari, shuningdek, ommaviy axborot vositalari — radio, televideniye, gazeta va ju rnallar sahifalarida e ’ion qilingan m a ’lumotlar h am o ‘quvchilar u ch u n qim m atli material b o ‘ladi. Suhbat ham , hik o y a ham o ‘q u v c h ila rn in g yoshiga m o s mavzularda ulartushunadigan so‘zlar vositasida adabiy tilda o ‘tkazilishi maqsadga muvofiqdir. Suhbat yoki hikoya mavzusining o ‘qu vchilar tom onidan belgilanishi, ularning samarali kechishini t a ’minlaydi, buning natijasida o ‘quvchilar ilgari surilayotgan mavzuga befarq qaram aydilar. N am u na. 0 ‘quvchilar o ‘z atrofidagi kishilarda ham m a yaxshi axloqiy sifatlarni ko‘rishlari va ibrat olishlari nihoyatda muhim. 0 ‘qituvchining shaxsan o ‘zi n a m u n a bo'lishi, ayniqsa, yoshlarga katta t a ’sir ko‘rsatadi. Ular o ‘qituvchining darsda va h a y o td a o ‘zini qand ay tutishini, atrofdagi kishilar bilan qan day m u o m a la qilishini, o ‘z vazifalarini qanday bajarishini ku/'atib yuradilar. 0 ‘quvchilaro‘zlariga yaqin kishilarning xulq-atvoriga taqlid qiladilar, Xulq-atvorlar bolalarda yaxshi sifatlarning, ba’zan esa yom on sifatlaming ham tarkib topishiga t a ’sir k o ‘rsatadi. Shuning uch u n o ‘q itu v c h i va o ta-o n a la r har qanday h olatda ham o ‘zlarini tuta bilishlari k erak. Ular qayerda bo'lishmasin, atroflarida bolalar borligini his etishlari lozim. Kattalarning so‘zi bilan yurish-turishi va x a tti-h a ra k a tla rid a tafovut b o ‘lmasligi kerak. Ilg‘or kishilarning hayoti va faoliyatidan olingan m a ’lum otlar, adabiy asar, kinofilm va spektakllar qahram onlarining xatti-harakatidagi yaxshi n a m u n a lar bolalarning ongiga kuchli t a ’sir qiladi. Maktablarda ishlab chiqarish ilg‘orlari bilan uchrashuvlar o ‘tkaziladi. 0 ‘quvchilar o ‘z ota-onalarining ishlab chiqarishdagi m uvaffaqiyatlari bilan faxrlanadilar, ularga taq lid qilishga intiladilar. www.ziyouz.com kutubxonasi Namunada xalq pedagogikasi g ‘oyalaridan ham foydalaniladi. Ota- o n a la r o ‘z f a r z a n d la r i n i h a m is h a k a tta h a y o tiy tajrib a g a ega, dunyoqarashi va bilim doirasi keng kishilardan ibrat olishga d a ’vat qilib kelganlar. Masalan, «Qush uyasida ko‘rganini qiladi». Juda oddiy xulosa. Shu oddiy xulosa ostida q an ch a fikrlar jamlanib yotganligini hamisha ham fahmiga boravermaymiz. Bu bilan xalq «uyingda tartibli b o ‘l, aks holda bo lan g k o ‘chada tartibsiz b o ‘ladi», «bola oldida birovlarning g‘iybatini qilma, bolang g ‘iybatchi b o ‘ladi», demoqchi. $ _ 0 ‘z - o ‘zini t a r b i y a l a s h m e t o d l a r i . 0 ‘q u v c h id a o ‘z - o ‘zini tarbiyalashga, ya’ni, o ‘z ustida ongli, batartib ishlashga ehtiyoj paydo b o ‘lgandagina tarbiya jarayonini samarali deb hisoblash mumkin. Tarbiya jarayonida o ‘z - o ‘zini tarbiyalash metodlaridan foydalanish samarali hisoblanadi. Q ‘z - o ‘zini tarbiyalash metodlari o ‘quvchilarning o ‘zini o ‘zi idora qilishlari, turli o ‘quvchilar organlari faoliyatida faol ishtirok etishlarini t a ’minlash, ularning ijtimoiy mavqelarini oshirish m aqsadida q o ‘llaniluvchi usullardir. 0 ‘z - o ‘zini tarbiyalash o ‘quvchilarning o ‘zini o ‘zi idora qilish va o ‘quvchilarning turli organlari faoliyatida faol ishtirok etishni ta ’minlash, u l a r n i n g ijtim o iy m av q e in i o s h ir is h n in g t a ’s irc h a n vositasidir. 0 ‘quvchilar o ‘qish, tarbiya va d a m olishda o ‘z - o ‘zini tarbiyalash usullaridan foydalanadilar, bu usu llaro ‘quvchilarni o ‘z -o ‘zini tarbiyalash tashabbuskorlik va mustaqillikka undaydi. 0 ‘z - o ‘zini tahlil (nazorat) qilish o ‘z shaxsi, mavjud fazilatlari, xatti- harakati, xulq-atvorini tahlil qilish, mavjud sifatlami boyitish yoki salbiy o d a tla rn i bartaraf etishga qaratilgan faoliyat usuli. 0 ‘z - o ‘zini tahlil (nazorat) qilish uchun o ‘quvchi o ‘zining yurish- turishi, intizomi, ijobiy fazilatlarining ortib borishi va aksincha, salbiy od atlarinin g kamayib borishi haqida muntazam ravishda kundaligiga yozib boradi. 0 ‘z - o ‘zini baholash maviud fazilatlari, xatti-harakati, xulq-atvorini tahlil qilish asosida o ‘z shaxsiga baho berishga yo‘naltirilgan faoliyat usuli. 0 ‘q u v c h in in g qobiliyatini o ‘z kuchi bilan yuzaga chiqishiga yordam lashish zarur. 0 ‘z - o ‘zini baholash qiyin, lekin o ‘quvchini bunga y e ta rli tayyorlash mumkin. Shu bois o ‘quvchi irodali b o ‘lishi, o ‘z b u r c h i n i tushunishi, tahsil va tarbiya olish uchun sababli asos b o ‘lishi, y a ’ni, tarbiyalanishni xohlashi, o ‘zini o ‘rtoqlari, atrofdagilaming ko‘zi b ila n ko'rish va o ‘z - o ‘zini takomillashtirishga intilishi lozim. www.ziyouz.com kutubxonasi 0 ‘z - o ‘zini baholash o ‘quvchi uchun shaxsiy imkoniyatlarini hisob- kitob qilish, o'ziga chetdan turib xolisona baho berish, o ‘zidan qoniqish hosil qilishda yordam beradi. Izohlash — tarbiyalanuvchiga hissiy-og‘zaki t a ’sir etish usuli. Izohlashning hikoya va tushuntirishdan farqlanadigan m u h im belgisi m uayyan guruh yoki alohida shaxsga y o ‘naltirilganligidir. U shbu m etodni q o ‘llash sinf o ‘quvchilarining um um iy yoki jam oa a ’zolarining shaxsiy xususiyatlarini bilishga asoslanadi. Boshlang‘ich sinf o ‘quvchilari bilan ish olib borishda izohlashning e le m en ta l- usul va vositalari qoMlaniladi: «Shunday harakat qilish kerak», «H am m a shunday qiladi». 0 ‘smirlar bilan ishlaganda m a’naviy-axloqiy tushunchalarning ijtimoiy aham iyati va m a ’nosini izohlash zarur. Izohlash quyidagi holatlarni yuzaga keltirish uchun qoMlaniladi: 1) yangi m a ’naviy-axloqiy sifatlar yoki xulq koMiikmalarini tarkib toptirish va mustahkamlash; 2 ) tarbiyalanuvchilarning sodir etilgan muayyan hodisa (m asalan, sinf o ‘quvchilari ommaviy ravishda darsga kelmaganlari)ga t o ‘g ‘ri, ongli m unosabatni hosil qilish. M aktab amaliyotida izohlash ishontirishga tayanadi. Ishontirish vositasida o ‘quvchi ruhiyatiga sezilarsiz holda ta ’sir etiladi. BoshlangMch s in f o ‘quvchilari hamda o ‘smirlar ishonuvchan boMishadi. Pedagog ishontirishdan tarbiyalanuvchi m a ’lum k o ‘rsatmani qabul qilishi zaru r boM gan v a z iy a tl a r d a f o y d a la n a d i. M a z k u r m e t o d d a n b o s h q a m etodlarning t a ’sirini kuchaytirish u c h u n ham foydalaniladi. Munozara tarbiyalanuvchilarga hissiy-og‘zaki ta ’sir ko‘rsatish asosida ularda m a ’naviy-axloqiy sifatlarni shakllantirishga yo‘naltirilgan bahs- m un oza ra usuli boMib, siyosiy, iqtisodiy, madaniy, estetik va huq uq iy m a v z u la r (« D id haqida bahs», « M a s h h u r boMish yoMlari», «Biz madaniyatli kishilarmizmi?» va h okazolar)da o ‘tkaziladi. M u n o z a ra turli nuqtayi nazarlar t o ‘qnashgan vaziyatda o ‘quvchilarda m a ’lum hodisaga nisbatan ishonch hosil qilishga yordam beradi. M unozara asosida turli qarashlar yotadi. Bahs ijobiy natija berishi u c h u n puxta tayyorgarlik ko‘rish maqsadga muvofiq. M u no zara u c h u n m u sta q il m u lo h a z a va qarashni yu zag a keltiruvchi 5—6 ta savol tayyorlanadi. Ushbu savollar bilan m u n o z a ra ishtirokchilari o ld in d a n tanishtiriladilar. Ba’zan tarbiyachi m u n o z a r a ishtirokchilarini o ‘zi tayinlashi ham mumkin. Chiqishlar jo n li, erkin va qisqa boMishi zarur. M a tn n i yozish kerak emas, agar sh u n d a y holat yuz bersa m u n o z a ra www.ziyouz.com kutubxonasi zerikarli tus oladi. Pedagog munozara ishtirokchilariga fikrlarini ixcham, asosli va dalillar asosida bayon etishga yordam beradi. ^ Mashq va o ‘rgatish (faolivatda mashqlantirish) metodlari muayyan m ashq yordamida bolalar faoliyatini oqilona, maqsadga muvofiq va har to m o nlam a puxta tashkil qilish, ularni axloq m e ’yorlari va xulq-atvor qoidalarini bajarishga odatlantirishdir. Odatlar bolalikdan tarkib topadi va shaxs rivojlanishining keyingi bosqichlarida mustahkamlanib boradi. 0 ‘qituvchi hamda ota-onalar bolalarda ijobiy odatlarning tarbiyalanib borayotganligini kuzatib borishlari kerak. 0 ‘quvchilar odatlarni o ‘z yaqinlaridan meros qilib olmaydi, balki ular atrofdagilar bilan faol muloqotga kirishishlari tufayli taqlid qilish, uzluksiz tarbiyani yo‘lga q o ‘yish asosida tarkib toptiriladi. Natijada odat xarakterga aylanadi. Mashq muayyan xatti-harakatlarni ko‘p marotaba takrorlashni o ‘z ichiga oladi. Mashq va odatlantirish o'quvchi uchun ongli, ijobiy jarayondir. Mashq natijasida ko‘nikma, odat, yangi bilimlar hosil qilinadi, o ‘quvchining aqliy qobiliyati rivojlanadi, m a ’naviy-axloqiy sifatlari boyiydi, hayotiy tajribasi ortadi. Q ‘rgatish tarb iyalanuvchilar ijtimoiy x u lq -a tv o r ko ‘nikm alari, odatlarini shakllantirish maqsadida rejali va izchil tashkil qilinadigan turli harakatlar, amaliy ishlardir. 0 ‘rgatish bir necha izchil harakatlar yig‘indisidir. 0 ‘qituvchi bu harakatlarni ko‘rsatib berishi, tushuntirishi, kuzatishi lozim. Tarbiya amaliyotida mashq qilishning turli xili mavjud: 1 ) faoliyat da mashq qilish; 2 ) kun tartibi mashqlari; 3) maxsus mashqlar. Faoliyatda mashq qilish mehnat, ijtimoiy h a m d a jam oa faoliyatini t a s h k i l etish va o ‘z a ro m u n o s a b a tn i y o ‘lga q o ‘yish o d a tl a r i n i tarbiyalashga qaratilgandir. Kun tartibi mashqlari belgilangan kun tartibiga amal qilish, shu bilan bog‘liq istak va harakatlarni boshqarish, ish va b o ‘sh vaqtdan t o ‘g ‘ri foydalanish odatiga o'rgatadi. Maxsus m a s h q l a r m a d a n iy xulq k o ‘n ikm a va m ala k ala rin i hosil qila di, mustahkamlaydi. Topshiriq o ‘quvchilarda mehnat, ijtimoiy xulq va hayotiy tajriba k o ‘n i k m a l a r i n i s h a k ll a n ti r i s h m a q s a d id a q o ‘lla n ila d ig a n usul. 0 ‘quvchilarning topshiriqlarni jam oa bo‘lib bajarishlari ularda ijtimoiy xulq tajribalarini shakllantirishda alohida ahamiyatga ega. 0 ‘quvchilar o ‘z kuchlarini um u m ishiga sarflashga, jam o a uchun mas’uliyatni his www.ziyouz.com kutubxonasi etishga o ‘rganadilar, M ehnat qilish o ‘quvchilarning h a ra k a tla rin i shakllantiradi, mustahkamlaydi. Pedagogik talab turli xatti-harakatlarni bajarish ha m d a faoliyatda ishtirok etish jarayonida o ‘quvchi tom onidan amal qilinishi zarur b o ‘lgan ijtimoiy xulq-atvor m e ’yorlari. Pedagogik talab tarbiyaning eng m u h im u s u ll a r i d a n b irid ir. P e d a g o g ik t a l a b m a ’lu m h a r a k a t l a r n i r a g ‘b a tla n tiru v c h i yoki t o ‘x ta tu v c h i h a m d a o ‘q u v c h in i o q i l o n a harakatlarni bajarishga undovchi xarakterga ega boMishi m um kin. Rag‘batlantirish tarbiyalanuvchining xatti-harakati va faoliyatiga ijobiy baho berish asosida unga ishonch bildirish, ko‘nglini k o ‘tarish va uni qoMlab-quvvatlash usulidir. 0 ‘qituvchi har bir o ‘quvchi shaxsida ro ‘y berayotgan ijobiy o ‘zgarishlarni anglay olishi zarur. S h u n d a g in a o ‘quvchi o ‘zining kamolga yetayotganligini his qiladi, unda o ‘z kuchiga nisbatan ishonch paydo boMadi. Uni hurmat qilishadi, unga ishonishadi, uning fikrlari bilan qiziqishadi, unga quloq solishadi, demak, u ja m o a d a o ‘z o ‘rniga ega. O'qituvchi ana shunday holatning yuzaga kelishi uchu n rag‘batlantiruvchi usullardan foydalanadi. 0 ‘quvchining y a n a d a ijobiy sifatlarga ega boMishga intilishiga y ordam beradi. M aktablar tajribasida rag‘batlantirishning quyidagi turlari qoMlaniladi: Yüklə 24 Kb. Dostları ilə paylaş:
|