‘z b e k is t n r espu blik asi o L iy va ‘rta m axsus ta’ L i m vazirlig I

M a ’naviy-axloqiy tarbiyaning tarkibiy qism lari, shakl va m etodlari.
Buyuk m a ’rifatparvar A b dulla Avloniy «Turkiy g uliston y o h u d axloq» 
a s a r i d a axloq « in s o n l a r n i y a x s h il i k k a c h a q i r u v c h i , y o m o n l i k d a n
qaytaruvchi bir ilmdur», — deydi. A y n a n axloq, uning ijtimoiy ah a m iy a ti 
h aq id a m a ’lum ot beruvchi m a z k u r m a n b a d a a llo m a yaxshi va y o m o n
xulqlarga t o ‘xtalib o ‘t a d i ‘ . A llom aning nuqtayi nazaricha, yaxshi xulqlar 
quyidagilardan iborat: fa to n a t (a q l), d iy o n at ( e ’tiq o d ), nazofat (p o klik 
va tozalik), g ‘ayrat, riyozat (savob ishlar), q a n o a t, shifoat, ilm, sabr, 
hilm (yum shoq tabiat) in tiz o m , nafs m e ’yori, vijdon, v a ta n n i s u y m a k ,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

haqqoniyat, nazari ibrat, iffat, hayo, idrok va zako, hifzi lison (til va 
adabiyot), iqtisod, viqor (g‘urur)„, m u h ab b at, av f (kechirimli b o ‘lish). 
Bu xislatlar m a ’naviy-axloqlilikning asosiy sifatlari sanaladi. U lar asosida 
Vatanga m u h a b b a t va sadoqat, m e h n a tg a axloqiy m u n o s a b a t, o ‘z 
atrofidagilarga axloqiy yondashuv, sh u n in g d ek , h ar bir o ‘qu v ch in in g
o ‘zi va shaxsiy xulq-atvoriga m u n o s ab atn i q a r o r toptiriladi.
Abdulla Avloniy y o m o n xulqlar sirasiga quyidagilami kiritadi: g‘azab, 
aysh-ishrat, ja h o la t, safohat (um ri va m olini bekorchi narsalarga s a r f 
etish), ham oqat (o ‘zbilarmonlik, m anm anlik), adolat (dangasa, yalqov), 
hasosat ( t a ’m a , h irs ), ra h o v at (g‘ay ratsiz lik ), a n oniyyat (x u d b in , 
m utakabbir, m a n m a n ) , adovat (kek saqlash), n am im at (chaqim chilik), 
g ‘iybat, haqorat, j ib o n a t (q o ‘rqoqlik), hasad, kizb (yolg‘o n ), nifoq, 
t a ’m a, zulm va boshqalar.
0
‘quvchilarda ijobiy sifatlarni tarbiyalash ularning salbiy xislatlardan 
holi b o ‘lishlariga y o rd a m beradi. Bu esa dastlab o'quvchilarga xu lq - 
o d o b m e ’yorlari va qoidalarini anglash va shaxs ongini shakllantirishga 
d o ir m eto d lar asosida am alga oshiriladi.
Bunga badiiy va ilm iy-om m aviy adabiyotlarni o ‘qish, kinofilm va 
spektakllarni t o m o s h a qilish, maxsus tashkil etilgan m a ’n a v iy -m a ’rifat 
kunlarida turli m av zu la rd a s u hbatlar tashkil etish natijasida axloqiy 
tush u n ch ala r va x u lq -o d a tla r paydo b o ‘la boshlaydi. 
0
‘quvchilar o'zlari 
va boshqalam ing xatti-harakatlarini baholay boshlaydilar. Buning u c h u n
t u r l i m a ’n a v i y - a x l o q i y m a v z u l a r d a o ‘t k a z i l a d i g a n s u h b a t va 
m u n o zaralard a o ‘q u v c h in i fikr yuritish, o ‘ylashga y o ‘naltirish m u h i m
ahamiyatga ega. M asalan, « D o ‘stimiz Kamol q anda y qilib n ark o m a n lar 
davrasiga tushib qoldi?», «Siz erkinlik d e g a n d a nim ani tushunasiz?», 
« Z a m o n a v iy lik — bu n im a?» kabi m a v z u la rd a g i s u h b a t, b ah s va 
m unozaralar o ‘quvchi!am i o ‘ylash, fikryuritishga y o ‘llaydi, ularda salbiy 
xislatlardan saqlanish, yaxshi odatlarni o ‘rganishga bo'lgan intilish va 
q iz iq ish la ri t a r k i b t o p a b o sh la y d i. U l a r n in g , ayn iq sa, o ‘z x a t t i -
harakatlarini b a holashga b o ‘lgan intilishlari va ishonch, e ’tiq o d la ri 
shakllanadi.
D ebat, m u n o z a r a va su h b atlar m a ’naviy-axloqiy tarbiyaning eng 
dolzarb m u a m m o la rig a bag ‘ishlanishi zarur.
B unda o ‘quvch ilarn i qiziqtirish va ularni jon li m uloqotga u n d a s h
m uhim dir.
0
‘quvchi faoliyatini tashkil etish va x u lq -o d o b n i shakllantirish 
m eto d larid an m ashqjantirish, o ‘rgatish, pedagogik talab q o ‘yish j a m o a
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

I 
fikrini hisobga olish, topshiriqlar berish, tarbiyaviy vaziyatlar hosi qi is 
va boshqa m e to d la rd a n foydalanish sam arali natijalar berishi m u m in- 
Lekin o ‘quvchilarni faol, m aqsadga 
y o ‘ n a l t i r i l g a n
faoliyatga ja
etm asdan turib, axloqning biror turiga mos tarbiyalab bo lmaydi. 
u n a 
m ashqlantirish m u h im ah a m iy a t kasb etadi. 
M a s h q l a n t i r i s h a s o s l
a
shaxsning u yoki bu axloqiy xislati shakllanadi va amaliy fao iya ga 
aylanadi. 
. ..
Rag'batlantirish m eto d larig a m ukofotlash va m a ’qullash m ti a 
1
.
Bugungi kunda sh a rtn o m a la rtu z is h , o ‘z - o ‘zini shakllantiris ga o ir
shax siy d a s tu r la r n i lo y i h a l a s h , o ‘q u v c h i l a r n i q iziq ish la rig a 
о Гс 
tab aqa lashtirish m o n ito r in g i, testlar, j a r i m a l a r (ball hisobi a) 
a 
1 
t a rb iy a n in g z a m o n a v iy te x n o l o g i y a l a r i d a n fo y d a la n ish h a m
i j o
iy 
natijalarga olib k e lm oqda.
Hozirgi davrda yoshlar o ‘rtasida tobora ommaviylashib borayo gan 
«Zakovat», «Intellektual ring», «Qizlar davrasi», «O'yla, izla, t o P;>:> a 
1 
o ‘yinlar ham mazmun, ham mohiyati, h am metodik jihatdan о quvc 
1
arning 
m a ’naviy-axloqiy tarbiyasida m u h im ahamiyat kasb etmoqda.
0
‘quvchilami m a’naviy-axloqiy jihatdan shakllantirishda s a m a r a
1
s a , 
m etod va vositalardan foydalanish boy milliy m adaniy, tarixiy va pe agogi 
a n ’analar, urf-odatlar va u m u m b a s h a riy qadriyatlarga asoslanadi. ^
Bu borada tarbiya ja ra y o n id a o ‘q u v chining axloqiy, ijodiy, m a naviy, 
jismoniy jihatdan shakllantirishga qaratilgan innovatsion m etodlar sam ara^ 
natijalar beradi. B unday tarbiya o ‘q u v ch ilard a v o q e a la r rivojini о in a 
ko ‘ra bilish, o ‘zini real voqelikda anglash, kelgusi h ayot yo lini t o g r
belgilash, axloq, e ’tiqod, i s h o n c h , axloqiy q ad riy a tla rn i t o g ri 
’
ijtimoiy hayotda turli vaziyatlarda t o ‘g ‘ri q a r o r q a b u l qilishga yo^ аУ 
l-
Ayniqsa, bahslashish, is h o n tir is h tr e n i n g l a r id a o ‘q u v c h i-y o s h a r n in g
faolligi, liderlik sifatlari, j a m o a d a is h la sh k o ‘n i k m a l a r i s h a k a n a !•
0
‘z g a la r fikrini h u r m a t q i l i s h , i s h o n t i r i s h , o ‘z f i k r i n i a s o s a s , 
m u n o z a ra d a qatnashish m a h o r a t i p a y d o boMadi. S h u n i n g d e k , m u o q o
m a d a n i y a ti , h is -tu y g ‘u l a r i n i j i l o v l a y o l i s h , f i k r y u r i t i s h m a o r a
shakllanadi. 
0
‘z ishiga m a s ’uliyat h is s in i s h a k lla n tirib , ijodiy t a s a v y u n m
r i v o j l a n t i r a d i , m a ’n a v i y - a x l o q i y t a d b i r l a r n i
l o y i h a l a s ’ 
k o ‘ngilochar, tashhisli, i s h c h a n v a h a r a k a t l i o ' y i n l a r , z i d d i y a t l a m i
etishning turli uslublari ( t a n q i d u s u ll a r i — r u h l a n t i r u v c h i , t a n ali, u m i b 
qiyosiy), rag‘b a tla n tiru v c h i ( t a n q i d , v a z i y a t n i y u m s h a t u v c h i ,
ta n b e h beruvchi ta n q id ~ b u l a m i n g b a r c h a s i n i i n s o n p a r v a r l i k g o y a a 
asosida olib borish ijobiy n a t i j a l a r b e r a d i .
www.ziyouz.com kutubxonasi

---