‘z b e k is t n r espu blik asi o L iy va ‘rta m axsus ta’ L i m vazirlig I

24-chizma. Bolalar jam oasining rivojlanish bosqichlari
Jam oanin g shakllanish bosqichlarini belgilash shartli hisoblanadi, 
zero, jam oaning shakllanishi muayyan chegara yoki oraliqqa ega emas. 
S h u n g a q a ra m a y o ‘q i tu v c h il i k n u q t a y i n a z a r i d a n j a m o a n i n g
shakllanishini muayyan bosqichlarga ajratish ju d a m uhim dir. Bolalar 
jamoasini m a ’lum rivojlanish bosqichlarga ajratish alohida ahamiyat 
kasb etadi. Bolalar jamoasi rivojlanishining har bir bosqichi ja m o a
a ’zolariga nisbatan samarali o ‘qituvchiik t a ’sir k o ‘rsatishning maqbul 
shakl va metodlarini tanlash imkonini beradi.
Ja m o a rivojlanishining birinchi bosqichi. M azkur bosqichda talab 
faqat o ‘qituvchilar tom on idan q o ‘yiladi. Bu ja m o a rivojlanishining 
boshlang'ich nuqtasidir. Ushbu davrdagi jam oa hali tarbiyalovchi ja m o a
bo ‘lmay, balki «tashkil etuvchi birlik» (sinf yoki guruh) hisoblanadi. 
U sh bu bosqichda o ‘q uvchilar o ‘qituvchi t o m o n i d a n ta la b la rn in g
q o ‘yilishiga e ’tiborsiz qaraydilar. Jam o a a ’zolarining uzluksiz ijodiy 
faoliyatini tashkil qilish va ularni muayyan (yagona) m aqsad atrofida 
birlashtirishga erishish orqaligina ja m o a qaror topadi. 
0
‘quvchilarning 
jamoa faoliyatida ishtirok etishi tufayli asta-sekin boyib boradigan tajriba, 
faoliyat natijasini birgalikda m u h o k a m a qilish, qilinajak ishlarni 
rejalashtirish jamoa a ’zolarida m a s ’uliyat, javobgarlik, faoliyat birligi, 
shuningdek, ishchanlik m unosabatining paydo boMishi, shuningdek, 
o ‘quvchilarda jamoa faoliyatiga nisbatan qiziqishning paydo boMishiga 
olib keladi. Bolalarning jam oa faoliyatini tashkil etish borasidagi tajribaga
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ega emasliklari bois so‘z yuritilayotgan bosqichda o ‘qituvchining asosiy 
maqsadi jam o a a ’zolarini oddiy tarzda uyiishtirishdan iborat boMadi.
Ushbu bosqichda o ‘qituvchining talabchanligi, jam o anin g barcha 
a ’zolariga birday talabni q o ‘ya olishi, u to m onidan q o ‘yilayotgan 
tala b n in g q a t ’iyligi, izchilligi h a m d a murosasizligi m u h im omil 
hisoblanadi. Bu vaziyatda o'qituvchining «hukmdorlik» davri uzoq 
davom etishi mumkin emasligi, bir qarashda intizomning vujudga 
kelganligi inaMum boMsada, ayni vaqtda guruh a ’zolarining faolliklarini 
rivojlantirish uchu n zarur boMuvchi sharoitning hali mavjud boMa 
olmaganligini hisobga olish zarur.
Jamoa hayotining birinchi bosqichida jamoa faolining paydo boMishi 
ushbu davr uchun xarakterli hodisadir. Jam o a faoli (aktivi) muayyan 
guruhning shunday a ’zolaridirki, ular jamoa manfaatiga muvofiq tarzda 
harakat qiladilar, o ‘qituvchi faoliyati va talabiga nisbatan xayrixohlik 
b ila n m u n o s a b a t d a boM adilar. F a o l la r o ‘q i tu v c h in i n g yaqin 
yordamchilari sifatida ish olib boradilar.
Jam oa rivojlanishining ikkinchi bosqichi. Ushbu bosqich jamoa 
faolining o ‘qituvchi talabini qoMlab-quvvatlash hamda o ‘z navbatida 
uning o ‘zi bu talablarni jam o a a ’zolari zimmasiga q o ‘yishi bilan 
tavsiflanadi. Endilikda o ‘qituvchi jam oada paydo boMgan va u bilan 
bogMiq m u am m o , masalalarni yolgMz o ‘zi hal qilinaydi. Jam oa faoli 
bilan maxsus tarbiyaviy ish olib borish orqali bu ishga uni jalb etadi. 
Ushbu bosqichda jam oa hayotini tashkil qilish usuli murakkablashib 
boradi, y a ’ni, jam oa o ‘z - o ‘zini boshqarishga o ‘tadi.
0
‘quvchilar amaliy faoliyatining doimiy ravishda murakkablashib 
borishi mazkur davrning muhim xususiyati sanaladi. Ikkinchi bosqichda 
j a m o a n i n g m u h im ish la rin i o ‘q u v c h ila r t o m o n i d a n m ustaqil 
rejalashtirilishi, tadbirlarni o ‘tkazishga tayyorgarlik, uni o ‘tkazish hamda 
faoliyat natijalarini muhokama qilish jamoa faoliyatining ijodiy xususiyat 
kasb etishini k o ‘rsatuvchi omillar sanaladi.
Jam oaning ijobiy rivojlanishi uning a ’zolarida motiv (rag‘bat)larning 
paydo boMishi, ijodiy hamkorlik va o ‘zaro yordam munosabatlarining 
tez sur’atlar bilan rivojlanishiga olib keladi.
J a m o a d a mustaqil faoliyatning yuzaga kelishida jam o a faolining 
roli beqiyosdir. A m m o jam oa faolining jam oa a ’zolari orasida hurmat 
q ozona olishi, ularga nam una boMishi, o ‘z burchlarini aniq va puxta 
bajarishi ham d a o ‘z mavqelaridan n o o ‘rin foydalanmasliklari juda 
m uhim dir. Bu o ‘rinda A.S.M akarenkoning jam oa faoliga nisbatan
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

«jamoa vijdoni» deya bergan t a ’rifini eslab o ‘tish joizdir. Ja m o a faoli 
b irm u n c h a imtiyozlar (huquqlar)ga ega boMsada, ayni paytda uning 
o ‘ziga ham oshirilgan talablarning q o ‘yilishi maqsadga muvofiqdir.
Jam o a n in g rivojlanishi bu bosqichda to ‘xtab qolishi m um kin emas, 
chunki faoliyat ko ‘rsatayotgan kuch jam oaning bir qismigina xolos. 
Bordi-yu, jam oaning rivojlanishi ushbu bosqichda t o ‘xtatib qolinsa, 
jam oa faolining guruhning boshqa a ’zolari bilan qaram a-qarshi q o ‘yish 
xavfi tu g ‘ilishi mumkin. Bu bosqichda jam oaning barcha a ’zolarining 
alohida faollik ko‘rsatishga erishishlari zarur sanaladi.
J a m o a rivojlanishining uchinchi bosqichi. Ja m oa faoliyatida bu 
b o s q ic h a n c h a g in a se rm a h su l h is o b la n a d i. A . S .M a k a r e n k o n i n g
aniqlashiga k o ‘ra, bu davrda butun jam o a «ayrim o 'zini chetga olib 
qochuvchi, injiq shaxs»larga talab q o ‘ya boshlaydi.
J a m o a ishiga ushbu bosqichda faqat faolgina emas, balki uning 
butun a ’zolari qiziqadi. Jam oa hayotidagi uchinchi bosqich, ijtimoiy 
fikr mavjudligi bilan ifodalanadi. 
0
‘qituvchi m az k u r y o ‘n alishda 
maqsadga muvofiq va izchil ish olib borgan sharoitdagina ijtimoiy fikrni 
shakllantirishga erishishi m umkin. Shu maqsadda u yoki bu tadb ir 
rejasi, jam oan ing birgalikdagi faoliyati va uning a ’zolari xatti-harakati 
ja m o a b o ‘lib m uho k am a q ilinadi, turli m a v z u lard a s u h b a tla r va 
m a ’ruzalaruyushtiriladi, o ‘q u vch ilaro ‘rtasida samarali axborot vositalari 
y o rd am id a ijtimoiy-g‘oyaviy, axloqiy, estetik, ekologik, huquqiy, 
iqtisodiy va hokazo bilimlarning targ‘iboti tashkil etiladi. 
0
‘qituvchi 
jam oa a ’zolarining birgalikdagi faoliyatini tashkil etar ekan, ja m o a
a ’zolarining ijodiy tajribasiga hissa qo'shish imkonini beradigan o ‘zaro 
m u n o s a b a t l a r i n i s h a k lla n tiris h g a t a ’sir k o ‘r s a t a d ig a n s h a k l va 
m etodlardan foydalanadi.
Jam oaning h a r b i r a ’zosida, ijtimoiy ahamiyatli faoliyatni maqsadga 
muvofiq ravishda tashkil etish ko ‘nikmasini hosil qila olishi ja m o a
a ’zolari orasida barqaror insoniy m unosabatlarning tarkib topishiga 
yordam beradi.
J a m o a d a barqaror insoniy m unosabatlarning yuzaga kelishining 
sababi — uning a ’zolarini iiobiv. m a d a n iv -m a ’rifiv m az m un ga ega 
b o ‘lgan ishlarni tashkil etishda faol ishtirok etishlaridir.
J a m o a rivojlanishining u c h in c h i b o sqichida k o ‘rsatib o ‘tilgan 
xususiyatlarshundan dalolat beradiki, ushbu bosqichda ja m o a faoligina 
emas, balki jam oaning har bir a ’zosi bir-birlariga nisbatan axloqiy 
m azm undagi talablarni qo ‘ya boshlaydilar.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Jamoa rivojlanishining t o ‘rtinchi bosqichi. Bu bosqich uning barcha 
a ’zolari jam o a oldida turgan vazifalar asosida o ‘z - o ‘zlariga talablar 
q o ‘ya olishlari bilan tavsiflanadi. Shuni aytish joizki, har bir bosqich 
jam oa a ’zolarining o ‘ziga nisbatan muayyan talab q o ‘yishi bilan 
tavsiflanadi, am m o qo ‘yilgan har bir talab o ‘ziga xos yo‘nalishi (masalan, 
o ‘yindan umuminsoniyat baxti yo‘lida kurashishga intilish o ‘rtasidagi 
farq) bilan ajralib turadi.
T o ‘rtinchi bosqich jamoa a ’zolarining o ‘ziga nisbatan yuksak axloqiy 
talablar q o ‘ya olishlari bilan ahamiyatlidir. Jamoaning hayoti va faoliyati 
m azm uni jam o a a ’zolarining har biri uchun shaxsiy ehtiyojga aylanadi. 
Jamoadagi tarbiya jarayoni o ‘z - o ‘zini tarbiyalash jarayoniga aylanadi. 
Biroq bu holat jam oaning muayyan shaxsni yanada rivojlantirishdagi 
roli va o ‘mini pasaytirmaydi. T o ‘rtinchi bosqichda amalga oshiriladigan 
vazifalar ancha murakkab va mas’uliyatlidir. Mazkur bosqichda jamoa 
oldiga istiqbolli, yuksak va murakkab talablarni qo'yish uchun mutlaqo 
qulay sharoit yaratiladi.
Bugungi kunda o'qituvchi-olimlar (L.l.Nikova va boshqalar) bolalar 
jamoasining rivojlanish jarayonining mohiyatini tahlil qilar ekanlar, 
uni quyidagi uch bosqichga bo'ladilar:
a) jam oan i dastlabki jipslashtirish;
b) jam oan i shakllantirish asosida uning har bir a ’zosini individual 
rivojlantirish;
e) jam oanin g umumiy faoliyatini yo‘lga qo ‘yish.
J a m o a hayotida muhim o ‘rin tutuvchi har bir bosqichni ajratib 
k o ‘rsatish yuqorida bayon etilgan fikrlarga zid emas, balki shaxsning 
rivojlanishida jam oaning yetakchi ahamiyatini t a ’kidlaydi.
A.S.Makarenko jamoa a’zolari o ‘rtasida yuzaga keluvchi munosabat- 
larining ichki xususiyatlariga katta ahamiyat beigan edi. Pedagog jamoada 
shakllangan eng muhim quyidagi belgilarni ajratib ko‘rsatgan edi:
1
) major — doimiy tetiklik, o'quvchilarning faoliyat (harakat)ga 
tayyorliklari;
2
) o ‘z jam oasining qadriyatlari mohiyatini tushunish, uning uchun 
g ‘ururlanish asosida o ‘z qadr-qimm atini anglash;
3) ja m o a a ’zolari o ‘rtasidagi d o ‘stona birlik;
4) jam o a n in g har bir a ’zosida qaror topgan d o ‘stona birlik;
5) tarbiyali, ishchan harakatga yo‘llovchi faollik;
6
) hissiyotni boshqara olish hamda muloqot odobiga amal qilish 
ko ‘nikmasi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

J a m o a n i shakllantirishda jam o a a ’zolari va ularning faoliyatlariga 
q o ‘yiladigan yagona talablar m uhim ahamiyat kasb etadi.
Yagona talab o'quvchilarning dars jarayonidagi, tanaffus, sinfdan 
tashqari ishlar vaqtidagi, shuningdek, jam oat joylari ha m d a oiladagi 
xulq -atvo r qoidalarni o ‘z ichiga oladi.
Puxta o ‘ylab q o ‘yilgan tala b la r tizim ining m u n ta z a m am alga 
oshirilishi m aktabda muayyan tartibning o ‘rnatilishini t a ’minlaydi.
0
‘qituvchilar tomonidan q o ‘yilgan talablar quyidagi sharoitlarda 
ijobiy natija beradi:
1. Q o ‘yilayotgan talablar o ‘quvchi shaxsini hurm at qilish tuyg‘usi 
bilan uyg‘unlashgan boMishi kerak.
2. Talablar muayyan maktab yoki sinfdagi mavjud sharoitni hisobga 
olgan holda q o ‘yilishi lozim.
3. Jam oaga nisbatan qo‘yilayotgan talablar aniq boMishi lozim.
4. 0 ‘quvchilarning tashqi qiyofasi, kiyinishi, yurish-turishi ham d a 
m u o m a la s ig a nisbatan q o ‘y ila y o tg a n ta la b la r, u l a r d a m a ’nav iy
m adaniyatni shakllantirishga xizmat qilishi shart.
0
‘quvchi qo ‘yilayotgan talablar hajmi va tizimini bilibgina qolmasdan, 
talab q o ‘yish metodikasini ham o'zlashtira olgan boMishi kerak.
0
‘q u v c h ila r jamoasiga nisbatan talablarni q o ‘yish m eto dik asi 
bolalarni talablar mazmuni bilan tanishtirish, talablarning aham iyatini 
tushuntirish, tajriba orttirish ham d a o ‘quvchilar faoliyat, shuningdek, 
q o ‘yilayotgan talablarning bajarilish holatini m untazam suratda nazorat 
qilib turishdan iborat.
0
‘q u v c h ila rn i talab lar b ilan t a n is h t irish k o ‘p i n c h a u m u m i y
majlislarda amalga oshiriladi, bunda t a ’lim muassasasining direktori 
yoki o ‘quv ishlari bo‘yicha direktor o ‘rinbosari istiqbol rejalari va ularni 
amalga oshirish jarayonidagi talablar m azm uni bilan o ‘quvchilarni 
tanishtiradi. Batafsil tanishtirish ayrim hollarda a m a ld a ko'rsatish, 
keyinroq sinflar b o ‘yicha sin f majlislari yoki m axsus s u h b a tla rn i 
uyushtirish asosida amalga oshiriladi.
Xulq-atvorni tarkib toptirishga yo‘naltiriIgan talablar bilan tanishtirish 
mazkur talablar ustida mashq qildirish bilan q o ‘shib olib borilishi kerak. 
Xulq-atvorni tarbiyalash ongni tarbiyalashga qaraganda ancha murakkab 
ish. 
0
‘quvchilar talablar mohiyatini yaxshi anglashlari m um kin , biroq 
aksariyat hollarda ularga rioya qilmaydilar. Shu bois m un ta z am ravishda 
mashq qildirish madaniy xulq-atvorni odatga aylantiradi.
Talablarning qo ‘yilishi jarayonida ularga o ‘quvchilarning amal qilishi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ustidan nazorat o ‘rnatish lozim. Nazorat qilib borish turli shakllar 
yordamida amalga oshiriladi, chunonchi, xulq-atvor jurnalini yuritish, 
sinfdagi navbatchilik uchun stendda baholarni qayd etib borish va 
b oshq alar. Q o ‘yilayotgan talablarning bajarilishi y uz a sid a n olib 
borilayotgan nazorat m un ta z am ravishda, izchil olib borilishi va 
haqqoniy bo‘lishi zarur. Olib borilgan nazorat natijalaridan o ‘quvchilarni 
ogoh etib borish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Jam oani uyushtirish va jipslashtirish unda faol (aktiv)ni tarbiyalash 
bilan chambarchas bog‘liq. Har bir o ‘qituvchining jamoani shakllantirish 
borasidagi harakati jamoaning tayanch yadrosini tanlashdan boshlanadi.
Jam oa faolini shakllantirish jamoaning u yoki bu faoliyatiga nisbatan 
ehtiyoji m azm unidan kelib chiqadi.
I s h o n c h li, ish chan j a m o a faolini yaratish u c h u n o ‘qituvchi 
o ‘quvchilar faoliyatini ularning jamoa ishlaridagi ishtiroki, xulq-atvorini 
kuzatib borishi har bir o ‘quvchining ijtimoiy faoliyatni tashkil etish 
layoqatini aniqlashi zarur.
Ja m o a faolini shakllantirishda o ‘quvchilarning jam oadagi obro‘sini 
ham inobatga olish lozim. Jam oa faoli tarkibini bolalarning o ‘zlari, 
albatta, o ‘qituvchi ishtirokida va rahbarligida tanlasa maqsadga muvofiq 
b o ‘ladi. 
0
‘qituvchi jam oa faoli bilan maslahat lash ish asosida tarbiyaviy 
faoliyatni tashkil etadi.
Jam o a faolining har bir a ’zosi zimmasiga muayyan vazifani yuklash, 
ularning m a ’lum davrda ana shu vazifalar yuzasidan hisobot berib 
borishlariga erishish maqsadga muvofiq. 
0
‘qituvchi aynan faolga 
oshirilgan talab q o ‘yadi. 
0
‘quvchilar jamoasida faol rahbarligida o ‘z- 
o ‘zini boshqarish jam o a a ’zolaridan ayrimlarining boshqasi ustidan 
ustun kelishiga olib kelmasligi kerak.
Shu bois o ‘qituvchi faolni maqsadga muvofiq faoliyat yuritishini 
nazorat qilib borishi lozim.
0
‘quvchilarning o ‘z - o ‘zini boshqarishi bu o ‘qituvchilar tomonidan 
t a s h k i l q i li n a d i g a n j a m o a ishini u y u sh tirish va b o s h q a ris h d a
o ‘q u v ch ilarning faol ishtirok etishidir. 
0
‘z - o ‘zini boshqarishning 
shakllari orasida jam o a a ’zolarining yig‘ilishi, konferensiyasi hamda 
turli komissiyalar (masalan, o ‘quv komissiyasi yoki tozalik komissiyasi) 
faoliyati m uhim o ‘rin tutadi.
0
‘quvchilar jamoasini shakllantirishda a n ’analar muhim o ‘rin tutadi. 
J a m o a a n ’a n a la r i j a m o a a ’zo lari t o m o n i d a n b i r d e k q o ‘llab- 
quvvatlanuvchi barqarorlashgan odatlar b o ‘lib, ularning mazmunida
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m u n o s a b a tla r xususiyati h a m d a j a m o a n in g ijtim oiy fikri y o rq in
ifodalanadi.
Ja m o a a n ’analari shartli ravishda ikkiga b o ‘linadi:
a) kundalik faoliyat a n ’analari;
b) bayram a n ’analari.
Kundalik faoliyat a n ’analari o ‘quvchilarning o ‘quv faoliyati (o ‘zaro 
yordam turlari) va mehnat faoliyati (k o ‘chatlar o ‘tqazish, hasharlar 
uyushtirish va boshqalar)n'i o ‘z ichiga oladi.
Bayram a n ’analariga ijtimoiy ahamiyatga ega turli voqea h a m d a
hodisalar bilan bog‘liq sanalar (xususan, «Alifbe bayrami», «Mustaqillik 
bayrami», «Navro‘z bayrami», «Xotira va qadrlash kuni» va boshqalar)ni 
nishonlash maqsadida tashkil etilgan faoliyat kiradi.
A n ’anaviy bayramlar o ‘quv muassasalarida turlicha o ‘tkaziladi. 
0
‘quvchilar a n ’analar mohiyatini anglasalar, ularga nisbatan ongli 
munosabatda b o ‘lsalargina uning t a ’sir kuchi yuqori b o ‘ladi.
A n ’a n a la m in g yuzaga kelishida o ‘quvchilarning unga nisbatan 
munosabati katta ahamiyatga ega. M aktab rahbariyati va o ‘qituvchilar 
o ‘quvchilar jamoasiga muayyan sanalarga bag‘ishlab h a d d a n ziyod 
ortiqcha tadbirni uyushtirish talabini q o ‘ymasligi zarur.
Tadbirlami tashkil etish va o ‘tkazishda o ‘qituvchilar jamoasi yoki 
o ‘qituvchi tomonidan ushbu jarayonda o ‘quvchilar jamoasi bilan bi^galikda 
ish olib borish, ularni a n ’analami davom ettirishga o ‘rgatish masalasiga 
alohida e ’tibor qaratishlari pedagogik jihatdan ijobiy natijalami beradi.
Jam oa va uning shaxsni shakllanishidagi o ‘rni va roli m uam m osi 
yuzasidan olib borilgan ilmiy tad qiq o tlar shaxs va ja m o a o ‘rtasidagi 
munosabatlarning rivojlanishi borasida quyidagi andozaning yaratilishini 
t a ’minlaydi:
0
‘auvchilar jamoasi ijtimoiy-foydali ahamiyat kasb etuvchi um um iy 
m aqsad va birgalikdagi faoliyatga asosan jipslashgan o ‘q u v c h ila r 
birlashmasi, guruhidir. 
0
‘quvchilar jamoasi (shuningdek, akademik litsey 
va kasb -h un ar kollejlari o ‘quvchilari jam oasi)ga rasmiy saylangan 
(tayinlangan) o ‘quvchi hamda o ‘qituvchilar yo ‘lboshchilik qiladi. U la r 
sirasiga guruh rahbari, guruh faollari (xususan, g u ru h yetakchisi 
(starosta), «Kam olot» tash k ilo tin in g g u ru h b o ‘limi raisi, to za lik
komissiyasi raisi, devoriy gazeta m uharriri va boshqalar).
B olalar ja m o a la rid a rasmiy y e ta k c h ila r bilan birga n o r a s m iy
yoM boshchilarning mavjudligi k o ‘zga ta s h la n a d i. O d a t d a rasm iy
www.ziyouz.com kutubxonasi

---