‘z b e k is t o n r e s p u b L ik a s I o liy va ‘rta m a X s u s ta’l im V a z ir L ig I

A.V. Vahobov. T.S. M alikov
iqtisodiyotning qator yangi ustuvor tarmoqlari, barcha uchun zarur 
bo‘lgan korxonalar (pochta, telegraf va boshqalar) ana shular 
jumlasidandir.
Moliya alohida olingan mamlakatlarda ishlab chiqarish kuchlari 
taraqqiyotining darajasini va ularning xo‘jalik hayotidagi makro- 
iqtisodiy jarayonlarga ta’sir etish imkoniyatlarini ifodalaydi.
Mamlakat iqtisodiyotining ahvoli moliya ahvolini belgilab 
beradi. Doimiy ravishdagi iqtisodiy o‘sish, YalM va MD oshib 
borishi sharoitida moliya o‘z muntazamliligi va barqarorligini 
namoyon etadi. U ishlab chiqarishning yanada rivojlanishi va 
mam lakat fuqarolarining turm ush darajasi ortib borishini 
rag‘batlantiradi.
Iqtisodiy krizis (tanazzul), ishlab chiqarishning pasayishi, 
ishsizlikning ortishi sharoitida moliyaviy ahvol keskin yomonlashadi. 
Bu narsa, o‘z navbatida, davlat ichki va tashqi qarzlari hisobidan 
moliyalashtiriladigan byudjet defitsitining kattaligida, pul emissiya- 
sida, davlat qarzining ortishi va unga xizmat qilish bo‘yicha 
xarajatlarning ko‘payishida namoyon bo‘ladi. Bularning barchasi 
inflyasiya kuchayishiga, xo‘jalik aloqalari buzilishiga, o ‘zaro 
to‘lovlarga layoqatsizlikda, pul surrogatlarining paydo bo'lishiga, 
barterli bitimlarning ko‘payishiga, soliqlarni undirish borasida 
qiyinchiliklaming kelib chiqishiga, davlat xarajatlarining o‘z vaqtida 
moliyalashtirilmasligiga, aholi keng qatlamlari turmush darajasining 
pasayishiga olib keladi. Shuning uchun ham iqtisodiy va ijtimoiy 
munosabatlarda ishlab chiqarishdagi real sohalarning holatibirinchi 
darajali ahamiyat kasb etadi.
Moddiy mazmuniga ko‘ra moliya pul mablag‘larining maqsadli 
fondlarini ifoda etadi. Ularning jami yig‘indisi, oxir oqibatda, 
mamlakatning moliyaviy resurslarini tashkil etadi. Mamlakat 
moliyaviy resurslari o ‘sishining asosiy' sharti MDning ortishi 
(ko‘payishi)dir. Bir vaqtning o ‘zida, «moliya» va «moliyaviy 
resurslar» teng kuchli bo‘lmagan tushUnchalar hisoblanadi. 
Moliyaviy resurslar o‘z-o‘zicha moliyaning mohiyatini aniqlab 
bermaydi, uning ichki mazmuni va ijtimoiy yo‘nalishlarini ocha 
olmaydi. Moliya fani resurslarning o‘zini emas, balki resurslarni 
shakllantirish, taqsimlash va foydalanish asosida vujudga keladigan
10

---

_________________________________________
Msdim
ijtimoiy munosabatlarni o‘rganadi. Bu fan moliyaviy munosa- 
batlarning taraqqiyot qonunlarini tadqiq etadi^
Moliya bazis kategoriyasi hisoblansa-da, ko‘p jihatdan u 
hukumat tomonidan amalga oshiriladigan (yurgiziladigan, hayotga 
tatbiq etiladigan) moliyaviy siyosatga ham bog‘liq bo'ladi.
Moliya — bu, eng awalo, taqsimlash kategoriyasi. Uning 
yordamida MDni ikkilamchi taqsimlanishi yoki qayta taqsimlanishi 
amalga oshiriladi.
Moliyaviy munosabatlarning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati «Davlat 
kimning hisobidan moliyaviy resurslarni oladi va kimlarning 
manfaatlari uchun bu mablag‘lardan foydalanadi?» degan savolning 
tadqiq qilinishi orqali namoyon bo‘ladi.
Taqsimlash jarayonlari faqatgina moliya orqali emas, balki 
boshqa iqtisodiy kategoriyalar, jumladan baho, kredit, soliq va h.k.lar 
orqali ham amalga oshiriladi.
Tovar qiymatining pulda ifodalanishiga baho deyiladi. MD 
taqsimlanishidan oldin tovar realizatsiya qilinishi kerak. Baho 
mulkdorlarga mahsulot realizatsiyasidan kelib tushishi mumkin 
bo‘lgan pul mablagMarining o'lchamini aniqlaydi va navbatdagi 
taqsimlash jarayonlari uchun boshlang‘ich asos sifatida maydonga 
chiqadi. Baho tovarlarga bo‘lgan talab va taklifni tartibga soladi va 
shu orqali takror ishlab chiqarishga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida baho pensiya, nafaqa va hatto 
minimal ish haqini aniqlashda hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lgan 
ko'rsatkich hisoblanadi. Agar davlat baholarni tartibga solmasa, 
ijtimoiy to‘lovlarni o'zgartirishga va minimal ish haqini oshirishga 
majbur bo‘Iadi. Hozirgi paytda dunyoning juda ko‘p mamlakatlarida 
davlat ijtimoiy ahamiyat kasb etuvchi muhim tovarlaming bahosini 
o‘zgartirayotir. Baho, shuningdek bojxonaviy tartibga solishda va 
bojxona daromadlarini undirishda davlaj; tomonidan foydalaniladi. 
Masalan, ayrim mamlakatlarda bojxona bojlari ko‘plab tovar 
guruhlari bo‘yicha sotib olish bahosi bo'yicha emas, balki 
haqiqatdagisidan keskin farq qiluvchi normativ baholar bo'yicha 
undiriladi. Shunga mos ravishda (boshqa sharoitlar teng bo‘lgan 
taqdirda) byudjetning daromadlari va mamlakat ichki bozoridagi 
baholar ortadi. 
!
11

---

А. V. Vahobov. T.S. M alikov
Moliya va kredit m ustaqil iqtisodiy kategoriyalar sifatida bir- 
biri bilan uzviy bog'liqdir. Ular uzluksiz ham korlikda korxonalar 
pul fondlarining keng koMamdagi doiraviy aylanishiga xizmat qiladi. 
K redit bank tizimi va maxsus m oliya-kredit institutlari to m o n id an
amalga oshiriladigan ssuda fondi harakatini ifodalaydi. Bank krediti 
sifatida sof ko'rinishda tushuniladigan kredit davlatga bevosita bog'liq 
emas. Takror ishlab chiqarish jarayonida uning roli yetarli darajada 
aniqlangan — bu darom adlar va xarajatlar o'rtasidagi vaqtinchalik 
uzilishni qoplash usuli, ishlab chiqarishni m odernizatsiya qilish 
ehtiyojlarini qoplash usuli va h.k. Biroq, bir vaqtning o ‘zida, kredit 
- byudjet defitsiti va byudjet - kassa uzilishini (navbatdagi 
darom adlar kelib tushgunga qadar byudjet xarajatlarini qoplash 
uchun bank xizm atlari zarur b o ‘lgan paytda) qoplashning m uhim
shakli. 0 ‘z navbatida, agar byudjet m ablag'lari tijorat banklarining 
hisob varaqlarida saqlanayotgan b o ‘lsa, bu banklar u chun m uhim
ssuda manbaidir.
K redit moliya (moliyalashtirish) o'zining qaytariluvchanligi va 
haqliligi bilan farqlanadi. Bir vaqtning o'zida, har ikki holatda ham
ular pul m ablag‘larining harakatlanishini ifodalaydi ham da kredit 
va m oliya pul m unosabatlari doirasidan chetga chiqm aydi. H atto , 
tovar krediti ham pul asosiga va shakliga ega. B anklar korxonalar 
va aholining b o ‘sh pul m ablag‘larini akkumulyasiya qiladilar va 
ulam i ta ’m inlanganlik, qaytaruvchanlik, haqlilik va m uddatlilik 
asosida ularga ehtiyoj sezgan korxonalarga beradilar. Agar m oliya 
qiym atning bir tom o n lam a va qayta tiklanm aydigan (qaytaril- 
m aydigan shakldagi harakatini ifodalasa, kredit esa kreditorga 
belgilangan m uddatda oldindan o ‘rnatilgan foizlarni to ‘lagan holda 
qaytarilishi kerak.
Yuqorida keltirib o ‘tilgan barcha kategoriyalar pul xarakteriga, 
pul tabiatiga ega bo‘lib, ularga ikki va undan ortiq kategoriyalarning 
belgilari xosdir. M asalan, ish haqi yetarli darajada asoslangan tarzda 
pulli to 'lan m a, ya’ni pul deb atalishi m um kin. Biroq, bu oddiy pul 
b o ‘lm asdan sarflangan m ehnatga muvofiq olingan pul hisoblanadi.
Soliq ham biz tom onim izdan amaldagi qonunchilikka muvofiq 
ravishda davlatga tekinga berilayotgan puldir. Q onunga rioya 
etm aslikjazo choralarining qo‘llanishini taqozo etadi. Biroq, bundan
12

---