‘z b e k ist o n r esp u b L ik a si oliy va 0 ‘rta maxsus ta’l im V a zir L ig I

tarqalishiga asos solgan olimlardan biri — Abu Mansur Ansoriy
al-Xanafiy al-Mutakallim al-Moturudiy as-Samarqandiy (853—
944-yillar) katta hissa qo‘shdi.
Moturudiy o ‘z asarlarida Kalom falsafasining ko‘p tomonlariga
yangicha talqin berdi. Lekin bu talqin mohiyatiy boim ay, balki
Kalom usullarini qo‘llashdagi tartibot va amaliyotga doir edi.
Kalom falsafasi rivoji Imom ul-A’zam Abu Hanifaning nomi
bilan ham bog‘liq. Lekin Imom ul-A’zam Kalom falsafasiga ratsionalistik
g‘oyalami olib kirishga, ko‘plab aqidalarni aql ko‘zi bilan tahlil etishga
harakat qildi. U, inson o ‘z xatti-harakatlarida sohibixtiyordir, ya’ni
iroda erkinligiga ega va o ‘z aqliga tayanib, irodasiga ko‘ra, xayrli va
sharr (yomon) ishlami qilishga rag‘bat ko‘rsatadi, deydi.
Kalom falsafasi va m u’tazila tarafdorlari o ‘rtasidagi kurash
Turkistonda X va XI asrlardan keyin ham ijtimoiy-falsafiy fikrlar
rivojiga katta ta’sir ko‘rsatdi va ilmiy tadqiqotlar, mulohazalar
borasida ratsionalizm tobora kengroq o ‘rin olishiga sabab bo'ldi.
4 -§ . VIII—XII asrlarda 0 ‘rta Osiyoda fan va
falsafaning rivojlanishi
VII 
asrning boshlarida 0 ‘rta Osiyoni arablar bosib olib, ular
o ‘zlari istilo qilgan xalqlar o ‘rtasida yangi din — Islom dinini joriy
qildilar. 0 ‘rta Osiyo hududida arab istilolaridan oldin Sug‘d, Xorazm,
Farg‘ona, Ustrushana, Chag‘oniyon o ‘lkalari Sharq bilan G ‘arbni,
Janub bilan Shimolni bog‘lovchi „Ipak yo‘li“ning markazlaridan
bo‘lib, ular madaniy jihatdan ancha rivojlangan edi.
52

---

VIII asrning oxiri va IX asrning boshlariga 
kelganda Arab
xalifaligining markazi Bag'dodda m adaniy-m a’naviy