‘z b e k ist o n r esp u b L ik a si oliy va 0 ‘rta maxsus ta’l im V a zir L ig I

„ Dunyoni aks ettiruvchi k o ‘zgu“
 
asarin in g b irin c h i b o b in i „voji- 
b u l- v u ju d “ va ,,m u m k in u l- v u ju d “ n in g m a v ju d lig i m a s a la s in i 
a s o s la s h g a b a g i s h l a y d i . U b u n d a : ,,Y o ‘q b o i i s h i m u m k in
b o im a g a n , b o r b o iis h i esa z a ru r b o i g a n n a rsa n i ,,v o jib u l-v u ju d “ , 
deb atad i. Borligi h a m , y o 'q lig i h a m z a ru r b o im a g a n n a rsa n i esa 
,,m u m k in u l-v u ju d “ , deb a ta d i1.
1 0 ‘zbekistonda ijtim oiy-falsafiy fikrlar tarixidan, 138-bet.
75

---

Ju rjo n iy n in g q a ra s h ic h a , b u . o ‘rin d a g i ,,v o jib u l-v u ju d “ — 
X udodir. ,,M u m k in u l-v u ju d “ esa — m o d d iy olam dir. U bo rliq n in g
b irinch i sababi sifatida ,,vojibul-vujud“ ni, y a ’ni X u do nin g b o rlig 'in i 
ta n oladi. U n ing fikricha, ,,m u m k in u l-v u ju d “ o ‘zining b o r b o ‘lishi 
u c h u n q a n d a y d ir b iro r b ir sababga ehtiyoj sezadi. U b iro r b ir 
narsa tufayli, y a ’ni b irin c h i sabab tufayli ,,v ojib ul-vu jud “ darajasiga 
k o ‘tarila d i'.
Ju rjo n iy , b o rliq d agi h e c h b ir h o d isa sababsiz kelib c h iq m a y d i, 
deb t a ’kidlaydi. U n in g c h a , h a m m a m avjud narsalard ag i b u tu n
harakat va o ‘zgarishlar faqat m ak o n va z a m o n d a g in a r o ‘y beradi. U 
b u tu n borliqni b ir-birig a q o n u n iy ravishda b o g‘langan b o ia k la rd a n
iborat, yagona b ir b u tu n n i tashkil etgan b u tu n lik sifatida t a ’riflaydi. 
Ju ijon iy nin g fikricha, m oddiy d un y o n i tashkil etgan narsalar asosida 
to ‘rt unsur: 
olov, havo, su v va tuproq
yotadi. U turli k o ‘rin ish d an
iborat bo sh q a jism lar, y a ’ni m etallar, o ‘sim liklar va hay v o n lar esa, 
y u q o rid a a y tilg a n t o ‘rt u n s u rn in g b ir-b irla ri b ila n q o ‘sh ilish i 
(natijasi) hosilasi sifatida kelib c h iq q a n d ir2 , deydi. T o ‘rt u n su r 
esa, d o im o h arak atda, o ‘z g a aiv c h an b o iib , biri ikkinchisiga aylanib 
qolishi m um kin. M asalan, havo — suvga, suv — tu proq qa va hokazo.
U m u m a n , J u rjo n iy falsafiy q a ra s h la r id a m o d d iy u n c h a lik
g ‘oyalari u stu n b o ‘lib, u n in g d u n y o q a ra sh i d ialek tik d ir. U n in g
fikrich a, m o d d iy lik d a n holi boMgan b o ‘sh jo y y o ‘q. Bu h aq d a: 
Sam oviy g u m baz b u yuk d o irad ir. U b a rc h a jism la rn i q am rab olgan 
b o ‘lib, m o d d iy d u n y o n i ch eg aralab turad i. A m m o u b o ‘shliq em as, 
c h u n k i u ni m o d d a d a n ta sh q a rid a b o ‘lgan tu s h u n c h a yoki b iro r 
o ‘lch o v bilan tu sh u n tirib b o ‘lm aydi.
B u n d a n ta sh q a ri, b ir-b iri b ila n o ‘z a ro y opishib , ayni v a q td a
b o sh q a jism bilan h am b o g ia n ib tu rm a g a n n arsa n in g o ‘zi b o ‘lishi 
m u m k in em as, h a r b ir atrofd ag i d u n y o , o ‘zi o ‘rab tu rg a n narsaga 
ten g tu rish i z a ru r va birga jo y la sh ish i lo zim , c h u n k i b o ‘sh liq n in g
b o ‘lishi m u m k in em as. M a n a sh u n d a y jism la r, u n su rla r, sam oviy 
d o ira lar, b u tu n sa y y o ra lar va m o d d iy b o ‘la k c h a la m in g tark ib iy
m ajm u asi — o la m , deb a ta lish in i yozg an e d i3.
Ju rjo n iy m a n tiq ilm iga h a m ju d a k a tta hissa q o ‘shdi. U n in g
bilish nazariyasi va m a n tiq q a d o ir b ir n e c h a asarlari b o ‘lib, m a n tiq
ilm in in g fa ls a fa va b o s h q a f a n la r b ila n m u n o s a b a ti, u n in g