Z. M. Bobur nomidagi andijon davlat universiteti umumiy pedagogika

5. Didaktik jarayonning qonuniyatlari.
Pedagogika fanida didaktika o’qitish va ta’lim nazariyasi demakdir.Didaktika o’qitishning qonuniyatlarini o’rganib, u «nimani o’rgatish» va «qanday o’rgatish» degan savollarga javob beradi.
Barcha ta’lim muassasalarida o’qitish, avvalo, o’quvchilarning aqliy rivojlanishiga ta’sir ko’rsatadi. Shu sababli ham didaktika barkamol shaxsni rivojlantirishning ajralmas qismi bo’lgan aqliy tarbiya mohiyatini ochib beradi.
Didaktika hamma predmetlar uchun harakterli bo’lgan o’quv jarayonining umumiy qonuniyatlarini ochib beradi.
Bilim - insoniyatning umumlashtirilgan tajribasi.
Bilim - borliqdagi narsa va hodisalarni, tabiat va jamiyat qonunlarini anglab yetish mahsulidir.
Didaktikaning bahs mavzusi o’qituvchi va o’quvchi faoliyatini, ularning vazifalarini, ular o’rtasidagi munosabatlarni o’quv jarayonining ishtirokchilari sifatida qarab chiqish hisoblanadi.
O’qitishjarayonining mohiyati bilish jarayonining qarama-qarshiligidadir.
O’qitish jarayoni deganda o’quvchilarni bilim, ko’nikma va malakalar bilan qurollantirishga, ularning rivojlanishi va tarbiyasiga qaratilgan umumiy maqsadni amalga oshirish uchun o’qituvchi va o’quvchilarnnng birgalikdagi murakkab mehnati jarayoni tushuniladi.
Didaktika pedagogikaning bir qismi sifatida - umumiy didaktika va metodika, xususiy didaktikaga ajratib o’rganiladi.
Umumiy didaktikamurakkab nazariy va amaliy muammolarni hal etadi hamda o’qitish jarayonining qonuniyatlarini ochib beradi, ta’limning mazmunini belgilaydi, samarali o’qitish metodlari va ularni yo’lga qo’yish shakllarini ishlab chiqadi, hozirgi zamon texnika vositalaridan ta’lim jarayonida unumli foydalanish va boshqa masalalarni hal etishni maqsad qilib qo’yadi.
Turli ijtimoiy-iqtisodiy bosqichlarda o’qitishning vazifalari va xarakteriga nisbatan o’ziga xos qarashlar yuzaga kelgan. Bu esa mavjud jamiyatga xos bo’lgan mahlum o’quv jarayonining tiplari yuzaga kelishiga sabab bo’ldi.
Masalan: a) dogmatik tipi;
b) tushuntiruvchi tipi;
v) tadqiqot-muammoli tipi.
O’quv jarayonining dogmatik tipi - quruq yodlash xarakteriga ega.
Tushuntirish tipi. O’quvchi, avvalo, materialni tushunsin, keyin yodlab olsin. O’quv jarayonining takomillashgan bu tipi bilimlarni egallashda dogmatizmning yo’qotilishiga sababchi bo’ldi. O’tgan asrning 30-50-yillarida bizning maktablarga o’quv jarayoni tushuntiruvchi o’qitish tipi mustahkam kirib bordi. Lekin bu tipning ham o’ziga xos kamchiliklari bor edi. Hozirgi sharoitda har bir odamning mehnati ijodiy xarakter kasb etib borayotgani sababli o’qitishning tushuntiruvchi tipida egallangan bilimlar kamlik qilar edi. Shuning uchun ham keyinchalik umumta’lim maktablarida o’qitishning tadqiqot-muammoli tipi keng joriy etib borilmoqda.
Muammoli o’qitish o’quvchilarda bilish jarayonini mustaqil va ijodiy, izlanadigan tarzda yo’lga qo’yishni taqozo etadi.
Umuman olib qaralganda, ta’lim jarayonining asosiy maqsadi yosh avlodni ilmiy bilimlar, hayotiy zarur ko’nikma va malakalar bilan qurollantirish ekan, avvalo, biz ana shu tushunchalarning o’zini anglab yetishimiz zarur bo’ladi.
Ilmiy bilimlarni egallash muayyan dalillarni, turmushdagi predmetlararo o’zaro bog’lanishlarni, biri ikkinchisini taqozo etishini idrok etish, faxmlash, ularni izohlay olish, mustahkam o’zlashtira olish va xulosalar chiqara olish demakdir.
Ko’nikma mehnat qilish yo’llari va usullarini bilib olish, o’z bilimlarini amalda qo’llay olish demakdir.
Malaka avtomatlashgan ko’nikmadir.
Ta’lim ikki tomonlama jarayondir (o’qituvchi va o’quvchi o’rtasidagi faoliyatga asoslangan jarayon hamda o’qitish va o’qish jarayonlaridan iborat).
O’qitish, bu - o’qituvchining o’quvchilarga bilim, ko’nikma va malaka berish, yangi haqiqatlarni ocha bilishga qodir bo’lgan ijodiy, mantiqiy tafakkurni tarbiyalash jarayonidir.
O’qishesa o’quvchilarning o’qituvchi tomonidan berilgan bilimlarini, ko’nikmalarini o’zlashtirishlari, shu orqali o’zlarida bilish qobiliyatini, fikrlash va harakatlarni tarkib toptirish jarayonidan iborat.
Bu ikkilasi faol, bir-birlarini taqozo etadigan jarayonlar hisoblanadi.