Z. M. Bobur nomidagi Andijon Davlat Universiteti

ikkinchi bosqich: XX-asrning birinchi yarimiga kelib neftni qayta ishlash sanoati neftdan benzin, kerosin, dizel yonilg’isi kabi qimmatli mahsulotlarni ajratib olish, ularni sifatini oshirish maqsadida ikkilamchi qayta ishlash jarayonlarini amalga oshira boshladi. Ikkilamchi qayta ishlash jarayonini amalga oshirishda xom-ashyoga turli termik va kimyoviy metodlar ta’siri natijasida neftdan birlamchi mahsulotlarni ajratib olishdan iborat bo’ldi.

XX-asrning birinchi yarimida neftni ikkilamchi qayta ishlash jarayonini nazariy asoslari va sanoat usullari joriy qilina boshlandi. Neftni og’ir fraksiyalaridan termik kreking yodamida benzin olishni asosiy printsiplari o’rganilgan bo’lib, 1913 yili AQSh da termik krekinglash orqali bosim ostida gazoel fraksiyasini ajratuvchi birinchi qurilma ekspluotatsiya qilina boshlandi.
XX-asrning 20-30 yillariga kelib avtomobilchilik sanoatini rivojlanishi natijasida detonatsiyaga chidamli benzinga bo’lgan extiyoj yanada ortdi. Yuqori oktan sonli antidetanatsion benzin olish uchun bu davr distilyatlarini katalitik krekinglash jarayonlarini yaratish, yaxshi to’yinmagan uglevodorodlarni izobutan bilan alkillash, alkenlarni polimerlash oqali benzin sifatini oshirishni talab qila boshladi[4].

4. 
   uchinchi bosqich: XX-asrning ikkinchi yarimida dunyo bo’ylab neftni qayta ishlash sanoati jadal suratda rivojlana boshladi. Bu jarayonni quyida keltirilgan jadvalda ko’rishimiz mumkin;
   
   1. 
      jadval
      

Neftni qayta ishlash samaradorligining ko’rsatkichlari.

Mamlakat nomi	Ishlatilgan neftni mln. t dagi miqdori.
	1960 yil	1970 yil	1975 yil	1987 yil
AQSh	399,2	535,6	613,1	758,6
Yaponiya	27,5	167,5	219,8	226,5
Fransiya	33,3	100,4	110	96,2
Italiya	30,7	116,4	95,2	127,1
Britaniya	43,7	100,9	93,8	89,3
Germaniya	27,8	106,4	92,9	81,7
Kanada	37,9	58,3	83,5	92,7

1950 yilga kelib neftni qayta ishlash jarayoniga katalitik kreking, platina katalizatori ishtirokida katalitik riforming, distilyatlarni gidrogenlash orqali tozalash kabi ikkilamchi qayta ishlash jarayonlarini joriy etish orqali neft mahsulotlarini sifatini, yoqilg’i va organik sintez uchun xom-ashyo miqdorini sezilarli darajada oshirdi. Neft mahsulotlaridan sintetik yog’ kislotalarini, sintetik spirtlarni, poliolefinlar, sun’iy tolalar, sintetik kauchuk, mineral o’g’itlar ishlab chiqarila boshlandi. Neftdan olinadigan xom-ashyo ilgari texnik maqsadlarda ishlatilinayotgan bug’doy, kartoshka va yog’ kabi qimmatli oziq-ovqat mahsulotlarini tejalishiga olib keldi[5].

Natijada neft mahsulotlariga bo’lgan talab ortib, yildan-yilga neftni qayta ishlash uchun sarflanadigan neft miqdori ortib bordi. Quydagi jadvalda Rossiya Federatssyasining 1990 yildan 2005 yilga qadar yoqilg’iga bo’lgan ichki extiyojini foizlarda taqqoslash keltirilgan;

2. 
   jadval
   

Yoqilg’ilarni foizlarda taqqoslanish ko’rsatkichlari.

Mahsulot nomi	1990 yil	1995 yil	2000 yil	2005 yil
Aviabenzin	100	85,7	85,7	85,7
Avtobenzin	100	95-108	86-100	83-95,5
Dizel yonilg’isi	100	94-102	103-115	113-123
Aviatsiya kerosini	100	88,5-98	89-103	96-113
Mazut yonilg’isi	100	82-91	68-81	60-67

Yuqoridagi jadvaldan xulosa qilishimiz mumkinki neft va undan olinadigan mahsulotlar kimyo sanoatining bugungi kundagi kamayib boryotgan yoqilg’i zaxiralaridan biri hisoblanadi. Uning butkul tugashini kutish esa bugungi kundagi mavjud xom-ashyo bazasini taxchilligiga olib keladi.

Bugungi kunda avtomobillarga o’rnatilayotgan siqilgan tabiiy gaz va suyultirilgan gaz qurilmalarini yoqilg’i tanqisligini oldini olishda ishlatilayotgan alternativ variantlardan biri deb qarash mumkin. Ammo bu bilan cheklanib qolmasdan yanada yangi manbalarni ishlash payida bo’lishimiz lozim[6].

2.