Z. M. Bobur nomidagi Andijon Davlat Universiteti

Neftni kosmik kelib chiqish gipotezasi. Neftni kosmik kelib chiqish gipotezasi 1890-yilga kelib N.A.Sokolov tomonidan olg’a surildi. Bu gipotezaning ma’nosi ham neftni mineralladan hosil bo’lishi bilan bog’liq bo’lib, u dastlab yer sayyorasi hosil bo’lish davrida amalga oshganligi bilan farqlanadi. Bunga ko’ra uglevodorod gazlari hosil bo’lish jarayonida minerallarga yutilgan. Keyin ular sovugan magmatik minerallardan ajralib yerning yuqori qismiga ko’tarilib to’plangan. Bu gipotezaning asosiy isbotlaridan biri kometa izida uglerod va vodorod, metioridlarda esa uglevodorodlar aniqlangan. Zamonaviy axborot resurslaridan olingan ma’lumotlarga ko’ra Yupiter va Titan atmosferasida
gazlari borligi aniqlagan. Metioritlarda esa qattiq uglerodli moddalar, normal tuzilishli alkanlar va aminokislotalar topilgan bo’lib, ularning qanday hosil bo’lgani esa noma’lum. Bundan tashqari olimlar metioritlarda bir xujayrali sodda organizmlar qoldiqlarini ham aniqlashganlar.
Ammo qay holda bo’lmasin yer qaridan qazib chiqariluvchi neftni metioriddan topilgan organik moddalar bilan umuman aloqasi yo’q [9].
Neftni organik tabiatdan hosil bo’lish gipotezasi. Neftning paydo bo’lishi haqidagi fikrlar hozirgacha uzul kesil hal qilinmagan. XIX asr boshlarida neftni organik gipotezasi yaratildi. Bu gipotezaga ko’ra neft kul va dengiz ostida
cho’kindi jinslar bilan birga cho’kadigan har-xil hayvonlar va o’simliklar qoldiqlaridan hosil bo’ladi. Neftli qatlamlar yer po’sti tarixining hamda davrlariga mansub qatlamlarda uchraydi. Neft alkenlar va sikloalkanlar, ba’zi aromatik uglevodorodlar, shuningdek kislorodli, azotli va oltingugurtli birikmalarning murakkab aralashmasidan iboratdir[10].

1. Neftning kimyoviy klassifikatsiyalanishi.

Neft sanoatini rivojlanish bosqichlarida uning zichligiga qarab sifatini belgilab berilgan. Neftning zichligiga qarab quydagi uch sinfga ajratilgan;

3. 
   jadval
   

Neftning zichligiga qarab toifalanishi.

Neft nomi	Neftning zichligi
Engil neft
O’rtacha og’ir
Og’ir

Engil neftda smolalar va oltingugurtga nisbatan benzin fraksiyasi ko’proq bo’ladi. Bunday neftlardan esa yuqori sifatli surkov moylari ishlab chiqariladi. Og’ir neft esa tarkibida yuqori darajada smola tutishi bilan harakterlanib undan moy olish uchun turli tozalash ishlarini qo’llash lozim. Biroq og’ir neft bitum olish uchun yaxshi xom-ashyo hisoblanadi. Neftni zichligiga qarab klassifikatsiyalash haqiqatga yaqinroq ammo yuqorida bayon etilgan fikrlarga bo’ysinmagan holatlar ham bo’lgan[11].

AQSh tog’lar bo’yicha mutaxasislar idorasi tomonidan neftning zichligiga qarab uning uglevodorod tarkibini klassifikatsiyalash taklif qilingan. O’rganilayotgan neftni fraksiyalab atmosfera bosimida yengil
fraksiyani, da 5,3 kPa bosimda og’ir fraksiyani haydab olingan. Har ikkala fraksiya zichligi aniqlanib, turli tipdagi neftlar uchun chegara aniqlangan. Uning natijalarini quyida keltirilgan jadvalda ko’rish mumkin;

4. 
   jadval
   

Neft fraksiyasining taqsimlanishi.

Fraksiya	Zichligi
	Parafinli qism	Oraliq qism	Neftli qism

Olingan natijalar tahliliga ko’ra neftning quydagi 7 ta sinfdan qaysi biriga tegishli ekanligini aniqlanadi;

5. 
   jadval
   

Fraksiyaning sinflarga bo’linishi.

№	Sinf nomi	Neft fraksiyasi nomi	Neft og’ir qismi nomi
1	Parafinli	Parafin	Parafin
2	Parafinli-oraliq	Parafin	Oraliq
3	Oraliq-parafinli	Oraliq	Parafin
4	Oraliq	Oraliq	Oraliq
5	Oraliq-naftenli	Oraliq	Naften
6	Naftenli- oraliq	Naften	Oraliq
7	Naftenli	Naften	Naften

Bu klassifikatsiyani kamchiligi – fraksiyalarni aniq sharoitga ko’ra zichligiga qarab chegaralanishi va neftni aniq tarkibiga ko’ra sinflanmasligida bo’lgan[12].

Neftni kimyoviy tarkibini aniq ko’rsatuvchi klassifikatsiya Grozniya neft- ilmiy tadqiqot inistituti tomonidan taklif etilgan. Bu klassifikatsiyada neft tarkibidagi uglevodorodlarning bir necha sinfi keltirilgan. Bunga ko’ra neftlar quydagi guruhlarga ajratilgan;

1. 
   parafinli neftlar barcha fraksiyasida sezilarli darajada alkanlar tutadi;
   
2. 
   parafino-naftenli neftda alkanlar bilan birgalikda sezilarli darajada sikloalkanlar ham uchraydi, arenlarning miqdori uncha ko’p emas. Bu sinfga kiruvchi neftlar tarkibida parafinli neftlar, smola va asfalten miqdori kam;
   

s) naftenli neftlarda esa barcha fraksiyalar tarkibida 60 % va undan ortiq sikloalkanlar tutishi bilan harakterlanadi. Bunday neftlar tarkibida alkanlar kam, smola va asfalten miqdori cheklangan miqdorda bo’ladi;

4. 
   parafino-nafteno-aromatik neftlarda uchchala sinfga mansub uglevodorodlar teng miqdorda bo’ladi. Qattiq parafinlar 1,5 %, smola va asfaltenlar miqdori 10 % gacha bo’ladi;
   
5. 
   nafteno-aromatik neft og’ir fraksiyasi tarkibida sikloalkanlar va arenlar mavjudligi bilan harakterlanadi. Alkanlar oz miqdorda faqat yengil fraksiya tarkibida uchraydi. Neft tarkibida qattiq parafin miqdori 0,3 % dan oshmaydi, smola va asfaltenlar 15-20 %;
   
6. 
   aromatik neftlar yuqori zichligi bilan haraktelanadi. Bu neftning barcha fraksiyalarida arenlar miqdori ko’p. Aromatik neftlarga Qozog’istondagi prorvis va Povoljedagi Bugursansk neftlari kiradi[13].
   

S.S.Nametkin va A.F.Doreniskiylar ham neftlarni klassifikatsiyalashning yangi usulini taklif etishgan bo’lib, bu klassifikatsiyaga asosan neftlarni guruhlash 14 ta xususiy va hossalari bo’yicha tartiblanib, alkanlar konsentratsiyasi bilan fraksiyalananuvchi 7 ta sinfga ajratilgan[14].
N.B.Vasoevich ham o’z klassifikatsiyasi sxemasini taklif etdi. U ko’rsatgan ugevodorodlar sinflaridan ayrimlari tabiatda uchraydi. K.A. Kontorovich neftning 4 ta asosiy sinfini taklif etgan;

1. 
   alkanli-parafinli;
   
2. 
   alkanli-kam parafinli;
   

s) siklano-alkanli;
d) tsiklanli;

60. 
    yillarda analitik usullar yordamida neft uglevodorodlarining tarkibi va tuzilishi haqida yangi ma’lumotlar olishga erishildi. Natijada neftlarni klassifikatsiyalash tamoyili va usullari aniqlandi. Neft tarkibida 500 dan ortiq
    

relikt uglevodorodlar-xemofossiliy topilgan, natijada barcha uglevodorodlarni ikkita katta sinfga ajratish taklif etilgan;

1. 
   qayta hosil bo’lgan uglevodorodlar;
   
2. 
   relikt uglevodorodlar;
   

Relikt uglevodorodlarga normal va izoprenoidli alkanlar, siklik izoprenoidlar-steron, triterpen va hokazolar kiradi. O’z navbatida relikt uglevodorodlarni izoprenoid va izoprenoid bo’lmagan tiplarga ajratish mumkin[15].
Izoprenoidli relikt uglevodorodlar guruhi asosan turli birikmalardan tuzilgan. Ikkinchi guruh – izoprenoid bo’lmagan relikt uglevodorodlar esa asosan alifatik birikmalardan iborat; izoprenoid guruhida esa – alifatik va alitsiklik uglevodorodlar bo’lib, molekulasida 1 dan 5 gacha halqalar bor.
Neftning relikt uglevodorodlarini asosiy xususiyatlaridan biri ularning gomologligi. Gomologik qatordan 2-metil alkan, 3-metil alkan, 4-metil alkan,1- metil-2-alkil siklogeksan, 1-metil-3-alkil siklogeksan va hokazolar ko’rsatilgan. A.Petrov sobiq ittifoq hududidagi barcha yirik neft va gaz konlaridagi 400 dan ortiq neftlarni mass-spektor va suyuq gazli xromatografiya metodlarida o’rganib chiqqan. Uning natijalari quydagi jadvalda keltirilgan;

6. 
   jadval
   

Xromatografiya metodlari natijalari.

Tip	Alkanlar			Sikloalkanlar		Arenar
	Summa	Normallar	Tarmoqlangan
	15-60 (25-50)	5-25 (8-12)	0,05-6 (0,5-3)		15-45 (20-40)	10-70 (20-40)
	10-30 (15-25)	0,5-5 (1-3)	1-6 (1,5-3)		20-60 (35-55)	15-70 (20-40)
	4-10 (6-10)	-	-		20-70 (50-65)	25-80 (20-50)
	5-30 (10-25)	0,5 -	0,5-6 (0,2-3)		20-70 (30-55)	20-80 (25-45)

Barcha o’rganilgan neftlar A va B katigoriyaga ajratilgan bo’lib, A- katigoriya xromatogrammasining dagi fraksiyalarida n-alkanlar

borligi aniqlangan, B-katigoriya xromatogrammasining fraksiyalarida n-alkanlar aniqlanmagan. O’z navbatida neft tarkibida normal va izoprenoid uglevodorodlar mavjudligiga qarab A va B kategoriyalar yana 2 ta tipga ajratiladi; .
-tipdagi neftlar tarkibi jihatidan parafin va nafteno-parafin asosli neftlar bo’lib, dagi fraksiyasida 15-60 % gacha akanlar tutadi, n-alkanlar miqdori boshqa komponentlarga nisbatan 5-25 % ga yuqori bo’lishi bilan harakterlanidi. -tipdagi neftlar tarkibida sikloalkanlar miqdori alkanlarga nisbatan kam bo’lib, sikloalkanlar asosan mono va bisiklik ko’rinishda uchraydi va monosikloalkanlar miqdori bisikloalkanlardan ko’proq bo’ladi. Bu tipdagi neftlar tabiatda ko’p tarqalgan bo’lib, deyarli barcha geologik yoshdagi
qatlamlarda, ko’proq 1500 m metr chuqurlikdagi neft va gaz konlarida uchraydi.
-tipdagi neftlar nafteno-parafinli va parafino-naftenli guruhlarga ajratiladi. -tipdagi neftlarga nisbatan alkanlar miqdori pastroq bo’lib 25-40 % ni tashkil etadi, alkenlar miqdori 0,5-5 %, izoprenoidlar 1-6 % ni tashkil etadi.
-tipdagi barcha neftlarda shoxlangan alkanlar miqdori n-alkanlar
miqdoriga nisbatan ko’proq, sikloalkanlarning umumiy miqdori 60 % bo’lib, asosan mono va bisikllar, trisikllar miqdori kam, lekin -tipdagi neftlarga nisbatan ko’p. -tipdagi neftlarga Janubiy Kaspiy, G’arbiy Sibir, Prikaspiylardagi neft konlaridan qazib olinuvchi neftlar kiradi.
-tipdagi neftlar naften yoki nafteno-aromatik asoslardan tashkil topgan
bo’lib, ular tarkibida yengil fraksiyalar kam, normal va izopenoid alkanlar umuman uchramaydi, tarmoqlangan alkanlar miqdori 4-10 % dan oshmaydi. Bitsiklik uglevodorodlar monosiklikka nisbatan ko’proq bo’ladi. -tipdagi neftlar 500-1000 m chuqurlikdagi kaynazoy qatlamlarida uchraydi.
-tipdagi neftlar parafino-naften va naften asoslardan tashkil topgan bo’lib, to’yingan uglevodorodlardan mono, bisikllar va trisikllarning miqdori 60- 75 % ni tashkil etadi. Alkenlar esa 5-30 % ni tashkil etib asosan tarmoqlangan zanjirlilari uchraydi. -tipdagi neftar 1000-1500 m chuqurlikda kaynazoy
qatlamlarida uchraydi. Ular Shimoliy Kavkaz, Gruziya va boshqa joylarda tarqalgan[16].

2.