Z. M. Bobur nomidagi Andijon Davlat Universiteti

O’zbekistonda qazib chiqarilayotgan neftlarning qiyosiy tasnifi.

Hozirgi vaqtda Farg’ona vodiysida neft qazib chiqarayotgan konlar Andijonda Xo’jaobod, Janubiy Ola-mushuk, Polvontosh va Farg’onada Chimyon, Shimoliy So’x va Namanganda Minbuloq tumanlari bo’lib, ushbu konlardan qazib chiqarilayotgan neft neftni qayta ishlash zavodlariga kelgach uning tarkibidagi birikma yoki erkin holdagi oltingugurt zavod laboratoriyalari tomonidan qat’iy nazorat qilinadi. Bundan xulosa qilish mumkinki neft tarkibida uchrovchi oltingugurt va uning birikmalari xom-ashyoning sifatini belgilovchi asosiy ko’rsatkichlardan biri. Chunki neft tarkibida oltingugurt miqdori 1,27-4,7
% bo’lsa u mahsulot sifatiga jiddiy ta’sir ko’rsatibgina qolmay, balki uskunalarni ham tez korroziyaga uchratadi. Quyidagi jadvalda Mingbuloq va Ko’kdumaloq neft konlaridan qazib olingan neftlari tarkibidagi oltingugurtli birikmalarini qiyosiy tasnifi keltirilgan[20];

6. 
   jadval
   

Neft tarkibining qiyosiy tasnifi.

Neft va uning fraksiyalarining aralashmasi	Chiqish unumi	Oltingugurt birikmalari
		Umumiy		Merkapt an	S	Sulfid oltingugurt
Mingbuloq nefti	-	0,1	0,0002	0,0016	0,0005	0,0008
BK-	3,8	0,002	0,0005	0,0034	0,0064	0,0082
	3,4	0,085	Izlar	0,006	0,0035	0,009
	12,4		Yo’q	0,035	0,0025	0,005
	2	0,09	Yo’q	0,048	0,018	0,0005
Ko’kdumaloq nefti	-	1	0,003	0,0034	0,0064	0,003
BK-	4	0,089	Izlar	0,0065	0,005	0,05
	4,8	0,3	0,0002	0,008	Yo’q	0,016
	5	0,5	Yo’q	0,0017	Izlar	0,01
	5	0,8	Yo’q	0,0075	0,002	0,002

3. Kerosinning tasnifi va kimyoviy xossalari.

Kerosin so’zi grekcha “keros”-mum so’zidan olingan bo’lib, qadimgi sotuvdagi nomi “fotogen” bo’lgan. Kerosin da qaynovchi, tarkibida oltingugurtli, azotli va kislorodli qo’shimchalar tutgan uglevodorodlar aralashmasidan iborat, neftni fraksiyalash davrida ajralib chiquvchi kimyoviy aralashma bo’lib, rangi rangsizdan och jigarrang tusli havorang shulalanuvchi suyuqlik. Neftning kimyoviy tarkibi va qayta ishlash usuliga ko’ra kerosin tarkibiga quydagilar kiradi;

1. 
   to’yingan alifatik uglevodorodlar 20-60 %;
   
2. 
   naftenli uglevodorodlar 5-25 %;
   

v) to’yinmagan uglevodorodlar 2 % gacha.
Aralashmaning qaynash sharoiti yakunidagi harorat qancha yuqori bo’lsa shuncha bisiklik uglevodorodlar miqdori ko’p bo’ladi[21].

6. jadval Kerosinning fizik ko’rsatkichlari.

Qovushqoqligi
Zichligi
O’t olish temperaturasi
Yonish issiqlik effekti	42,9-43,1 mDj/kg
Hajm bo’yicha KPV si	1,2-8 %

1. Kerosinning sifatini gidrogenlash orqali oshirish.

Gidrogenlash orqali kerosin sifatini oshirish bu – uning tarkibidagi geteroatomli hosilalar, to’yinmagan uglevodorodlar va polisiklik uglevodorodlardan katalizator yordamida vodorod atmosferasida kerosinni tozalash nazarda tutiladi.
Kerosin tarkibidagi geteroatomlarni vodorodga almashinishi natijasida uning tarkibidagi bog’lari uzilib holida ajralib chiqadi[22].
Kerosin tarkibidagi merkaptanlar, sulfidlar, disulfidlar, tsiklik sulfidlar,
tiofen, benzotiofen va dibenzitiofenlar quyida keltirilgan reaksiyalar natijasida uglevodorodga aylanadi;
Merkaptanlar;

Sulfidlar;

Disulfidlar;

Siklik sulfidlar;


S

2. 
   ^H2
   

H₃C
CH₃ ⁺

H₂S

Tiofen, benz- va dibenztiofenlar;

R _R

^H₂ H₂



H₃C


R
CH<sub>3


+</sub> H₂S

H
R _R

2

R _H2
H₃C

CH₃

₊ H₂S

Reaksiya davomida temperaturani oshirilsa metkaptanlar, sulfidlar va disulfidlar gidrogenlanishi ortadi va reaksiya muvozanati o’ng tomonga siljiydi. Ammo shuni ta`kidlash ham joyizki tetragidrotiofenlar va tiofenlarni gadrogenlanish reaksiyasi muvozanati chap tomonga siljiydi. Shuning uchun kerosinni to’la tozalash davrida temperaturani da ushlash hamda ni

2. 
   mPa bosimda bergan maqul.
   

Oltingugurt tutgan turli sinfga mansub induvidual moddalarni vodorod bilan ta’sirlashish reaksiyalari 1-tartibli reaksiyalarga mansub bo’lib, reaksion qobilyati yuqori bo’lgan birikmalar miqdori kamaygan sari reaksiyaning muvozanat konstantasi pasayadi va natijada qolgan oltingugurtli birikmalarni gidrogenlash reaksiyalari 2-tartibli reaksiya asosida boradi. Reksiya tartibi gidrogenlash sharoiti va xom-ashyo xossasiga bog’liq ravishda turlicha bo’lishi

mumkin. Moddalarni aktivlanish energiyasi da 46-48 kDj/molga teng[23].
Kerosin tarkibidagi azotli geterosiklik birikmalardan pirrol va piridin
uchraydi. Bu birikmalar tarkibidagi bog’i bog’iga qaraganda qiyin uzuladi. Shuning uchun kerosinni azotli birikmalardan gidrogenlash yo’li bilan tozalash oltingugurtli birikmalardan tozalashga nisbatan ancha mushkul ish.
Gidrogenlash jarayonida eng avvalo aminlar reaksiyaga kirishadi;
CH₃

NH₂ ^H2
₊ NH₃

Aromatik halqa bilan bog’langan aminogruppadan iborat anilin sezilarli darajada qiyin gidrogenlanadi;

NH₂
H<sub>2


+</sub> NH₃

Ammo eng qiyini siklik strukturaga ega bo’lgan pirrolda amalga oshadi;

N H
H₃C
^2H2









NH₂
H₂
N H


^H₂ H₃C

H₃C
CH₃
NH<sub>2


+</sub> NH₃

Piridinda ham huddi pirroldagidek reksiya qiyin boradi;
H₃C


₃H₂ H₂

H₃C
N H


H₂

NH₂

H₃C

CH₃
NH<sub>2


+</sub> NH₃

Chunki uning molekulasining elektron qarshiligi pirrolga nisbatan turg’un. Bisiklik va polisiklik arenlarni gidrogenlanish geteroatom tutuvchi halqada boradi[24];



^2H2

N H

H₂ NH₂

N H


NH₂ H₂
CH<sub>3


+</sub> NH₃

Kerosin fraksiyasi tarkibida kislorod spirt, efir, fenol va naften kislotasi ko’rinishida uchraydi. Baland haroratda qaynovchi qismida kislorod ko’prik holida va siklik molekulalar tarkibida bo’ladi.
Gidrogenlanish jarayonida kislorod tutuvchi birikmalar mansub uglevodorodlarga qaytariladi;

^{O 2 H}2
R
OH
OH


^R CH<sub>3


+</sub> H₂O

H

2
H_{2 + O}
R ^R
Smolalar va asfaltenlar quyi molekulyar massali birikmalarga aylanadi.
Kislorod tutuvchi birikmalarni gidrogenlash oltingugurtli birikmalarni gidrogenlash bilan deyarli bir xil boradi. Gidrogenlash natijasida xom-ashyo tarkibida ular deyarli qolmaydi[25].

Bundan tashqari kerosin fraksiyasida metalorganik birikmalar ham uchrab ular katalizator ta’sirida parchalanadi va katalizatorni zaxarlovchi erkin holdagi metall atomlarini ajratib chiqaradi. Gidrogenlanish davrida 75-95 % metallorganik birikmalar parchalanadi.
Gidrogenlanish reaksiyasi alkanlar va sikloalkanlarga ta’sir qilmaydi. Ammo alkenlar, alkadienlar va qisman polisiklik arenlar gidrogenlanishga uchraydi. Alkadienlar va 0,5-2 mPa bosim ostida alkanlarga qaytariladi. Alkenlar bo’lsa da 2-3 mPa bosimda qaytariladi;

R
CH₂
H₂
R
CH₃

Polisiklik arenlar bo’lsa shu temperaturada ammo 3-7 mPa bosim ostida qaytariladi;
^R R

H₂
Gidrogenlanish natijasida oltingugurtli birikmalari kam bo’lgan reaktiv yonilg’isi, yoritish kerosini, erituvchi tayyorlash uchun xom-ashyo olinadi[26].