Z nishanova, G. Alimova

tafakkur ularning turmush tajribalarining orta borishi, turli xil narsalarga doir bilim va tushunchalaming ko‘payishi hamda nutqning rivojlanishi jarayonida takomillashib boradi.

10 .4 . O brazli tafakkur va so ‘z m antiqiy tafakkur

Tafakkur bolaning bog‘cha yoshdagi davridajuda tez rivojlana boshlaydi. Buning sababi, birinchidan, bog‘cha yoshdagi bolalarda turmush tajribasining anchagina ko‘payishi, ikkinchidan, bu davrda bolalar nutqining nisbatan yaxshi o‘sgan bo‘lishi, uchinchidan esa, bog‘chada harakatlar qilish imkoniyatiga ega bo‘Iishlaridir. Bog‘cha yoshdagi bolalar o‘zlarining mustaqil harakatlari davomida atroflaridagi turii xil narsalar bilan bevosita taqqoslash, analiz qilish va nihoyat umumlashtirish kabi fikr qilish jarayonlarini vujudga keltiradi va takomillashtiradi.


Bolaning bog‘cha yoshdagi davrida uning erkin harakat qilish maydoni yasli yoshdagi daviga nisbatan juda ham kengayib ketadi. Bu esa tafakkuming rivojlanishi uchun juda katta ahamiyatga egadir. Bog‘cha yoshdagi bolalar o‘z tajribalarida ancha narsalami bilib olganlaridan so‘ng narsalaming ichki xususiyatlari bilan ham qiziqa boshlaydilar. Shu sababli ularda juda ko‘p savollar (bu nima? nega bunaqa? kim qilgan? qayeidan kelgan? nima qiladi? kabi) paydo bo‘ladi. Bu shubhasiz, tafakkuming faol va jadal rivojlanishi uchun zamin hozirlaydi.


Bog‘cha yoshdagi bolalarda har xil sohalaiga doir savollaming tug‘ilishi ular tafakkurining shakllanayotganligidan darak beradi. Shuning uchun bolalaming savollariga doirno ahamiyat bilan qarash kerak. Bola o‘z savoliga javob topa olmasa yoki katta odamlar uning savoliga ahamiyat bermasalar, undagi qiziquvchanlik, sinchkovlik susaya boshlaydi. Lekin bog‘cha yoshdagi bolalaming hamma savolariga javob berish qiyin, chunki ular o‘zlari hali mutlaqo tushunmaydigan narsalar va hodisalar haqida ham savol beraveradilar. Tarbiyachi bolalaming son-sanoqsiz savollariga ulaming yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda javob berishi va tushuntirishi lozim.


Odatda, har qanday tafakkur jarayoni biron narsaga tushuna olmaslik, biron narsadan taajjublanish, hayron qolish natijasida hosil bo‘ladi. Juda ko‘p ota-onalar va ayrim tarbiyachilar bolalar ortiqcharoq savol bersalar, ulami “ko‘p mahmadana bo‘lma”, “sen

www.ziyouz.com kutubxonasi

bunday gaplami qayerdan o‘rganding”, deb jerkib tashlaydilar. Bola bir necha marta ana shunday pand egandan so‘ng, kattalarga savol bermaydigan, ayrim murakkab narsalarni o‘z bilganicha yoki afsonalardagi kabi xato tushunadigan bo‘lib qoladi. Masalan, 7 yoshli katta guruh bolasi “yomg‘ir qayerdan yog‘adi?” degan savol beradi. Bu bolaga yomg‘iming yuzaga kelishi juda sodda va tushunarli qilib gapirib beriladi (hatto sovuq oynaga issiq par qilib ta’sir qilganda, suv zarrachalarining yuzaga kelishi misol qilib ko‘rsatiladi). Bola bir oz qarab turib, yo‘q unaqa emas deb javob beradi. Bo‘lmasa, qani sen tushuntirib ber, deb so‘raladi. Shunda bola quyidagicha tushuntirib beradi: “Yomg‘ir osmonda yashaydi, uning uyi bulutlardan ham balandda. Bulutlar ochilib ketgan paytda yomg‘ir yog‘ilib ketadi” deb tushuntiradi. Bolaning ana shunday afsonaviy tushunchasidan voz kechib, to‘g‘ri, Umiy tushunchani yuzaga keltirguncha ancha vaqt ketadi. Ana shuning uchun bog‘cha yoshidagi, hali turmush tajribasi oz bo‘lgan bolalarga tabiat hodisalarini bunday yolg‘on afsonaviy tarzda tushuntirish yaramaydi.


Bolalar beradigan savollaming juda qiziq bo‘lishiga bir necha sabablar bor. Birinchidan, bog‘cha yoshidagi bolalar tevarak-atrofdagi narsa va hodisalami qanday bo‘lsa, shundayligicha, ya’ni ayxlit holda, xuddi rasmdagidek aks ettiradilar, ikkinchidan, ularda katta odamlardagidek idrok qUayotgan narsa va hodisalami chuqur analiz va sintez qilish xususiyati hali o‘smagan bo‘ladi, uchinchidan, ularda turli tabiat va jamiyat hodisalariga doir ilmiy tushunchalar hali tarkib topmagan va nihoyat, to‘rtinchidan, ulaming turmush tajribalari juda oz bo‘ladi. Bog‘cha yoshidagi bolalaming beradigan savoUaridan ular tafakkurining konkret obrazU xarakterga ega ekanUgi ham ko‘rinib turadi. Masalan, bog‘cha yoshidagi bolalar quyidagi savollami berishlari mumkin: Bulutlar nega yuradi? Osmon kattami, yer kattami? Yulduzlar nechta? Osmondagi yulduzlar nima uchun kunduzi ko‘rinmaydi? Daraxtlar nima yeb o‘sadi? Qoibobo odammi? Hozir qorbobo qayerda? Nima uchun qorbobo yozda kelmaydi? Elektr toki qayerdan keladi? Nega simda olov ko‘rinmaydi? Bog‘cha yoshidagi bolalarni tabiat va jamiyatdagi narsalaming sababiy bog‘liqligi hamda ichki taraqqiyot qonunlari emas, balki shu

www.ziyouz.com kutubxonasi

narsalaming o‘zi qiziqtiradi. Ular hamma narsani bilishga intiladilar. Ayrim bolalar haddan tashqari ko‘p savollar beradilar, boshqa bir bolalar esa deyarli hech qachon savol bermaydilar. Bolalaming juda ko‘plab savollar berishlari ijobiy xarakteiga ega bo‘lib, bu ulaming qiziquvchanligini, faolligi va mustaqilligidan darak beradi. Odatda juda passiv va tortinchoq bolalar savol bermaydilar. Bunday bolalaiga turli mashg‘ulotlar ekskursiyalar vaqtida tarbiyachining o‘zi savol