ZabiTƏ teymurlu

2.7.   Heyvandarlıqla bağlı olan sözlər 
Ağıl. Bu  söz  Azərbaycan dilinin  Balaкən,  Biləsuvar,  Cəbrayıl, 
ƏliBayramlı, Şəкi, Zəngilan şivələrində “yayda mal-qara saxlamaq 
üçün ətrafı hasarlanmış üstü açıq yеr” mənasında işlənir: Ramazan 
inəx`ləri ağıla salıb darvazanı bərkitdi (Balakən);  Bala, malları sal 
ağıla (Zəngilan); Mən bu ağıla qoyun salmaram (Cəbrayıl). Ağıl sö-
zü  Azərbaycan  dilinin  Əli  Bayramlı  şivəsində  “qışlaqda  qoyunlar 

---

Azərbaycan dilinin dialekt leksikası 

 
49
 

 
üçün qamışdan tikilmiş yer”, Şəki dialektində “tövlə” mənasını ifadə 
edir:  Ağıl çox mö:kəm tikilmişdi, içəri heç külək də keçməzzi; İneyi 
ağıla bağli:f qavağına ot töhdü (7, 14). 
İ.Z.Eyuboğlu qeyd edir ki, fars dilində âğâl, âğıl şəkillərində qeyd 
olunan bu söz  “Divanu lüğat-it türk” əsərində ağıl şəklindədir. G. 
Doerfer ilə H.Erən ağıl sözünün türkcə olduğu fikrindədirlər (80, 12). 
Monqol dilində istifadə olunan ayil sözü də türk dilindəki ağıl sö-
zünün dəyişmiş şəklidir: ağıl >ağil >ayil (78, 3). Ağıl sözü türk ədə-
bi dilində Azərbaycan dili dialektlərində qeyd olunan “yayda mal-
qara saxlamaq üçün ətrafı hasarlanmış üstü açıq yеr” mənasını ifadə 
edir  (75,  18):  Yaylada çam kütüklerinden yapılmış ağıllara bitişik, 
topraktan  yükseğe  kurulu  tek  odalı  evler  hatırından  çıkmadı  gitti 
(134, 11). Həmin leksik vahid Azərbaycan ədəbi dilində də işlənir: 
Böyük ağıla doldurulmuş quzular uzaqdan gələn sürünü görüb mə-
ləşirdi (İ.Əfəndiyev) (10, 59).  
Bu  söz  “Kitabi-Dədə  Qoqud”un  dilində  “qoyun saxlanan  yer” 
mənasında işlənmişdir: Ağılıη qapusunı bərkitdi (43, 43). Ağıl sözü 
başqa dillərə də türk dilindən keçmişdir. 
Dam. Bu leksik vahid Azərbaycan dili şivələrində “tövlə” (Gən-
cə, Göyçay, Karvansaray, Kürdəmir, Qazax, Sabirabad, Salyan, Şəki, 
Şəmkir, Şuşa, Tərtər), “qazma” (Borçalı), “hər cür tikili, bina” (Cəb-
rayıl, İmişli, Kürdəmir) mənalarında işlənir: Cücələr damın küncünə 
yığışmışdı (Salyan);  Bahar, malları dama sal, ot tök (Şəki); Heyvan-
narı dama doldırdım (Şuşa); Qoyunnarı dama salmışam (Karvansa-
ray); Keçmişdə qışda kət-dilər damda olardı (Borçalı); Dam deyərük 
daş əvə, kərpic əvə (İmişli); Toy damı tix`məx` çox çətindi (Cəbrayıl); 
Bizdə bişir-düşüri damda eliyəllər (Kürdəmir) (7, 113).  
Türk ədəbi dilində dam sözü  “tövlə” - Öküzün damını alçacık 
yapın( Pir Sultan Abdal), “kiçik bina” - Dördü de silâhlarını bırakıp 
etrâfıma, damın toprak zemînine çömeldiler (Refik H.Karay) mənala-
rında işlənir (68, 623). Türk dilində dam sözünün “hər cür tikili” mə-
nası da səciyyəvidir: Çuvalı tandır damının önüne bıraktı (135, 23). 
Bu söz qədim türk dili abidələrində dam>tam şəklində işlənib 
(103, 60). Fars dilində dâm sözünə “tələ” mənasında təsadüf edilib 
(95, 850). Tam sözünə “dam” mənasında qazax dilində də təsadüf 

---