Zahiriddin muhammad bobur nomli andijon davlat universiteti falsafa kafedrasi

O’quv-vizuаl mаtеriаllаr

11.1-ilоvа
Hukm tаrkibi vа uning tuzilishi


11.2-ilоvа




11. 3-ilоvа
Оddiy hukmlаrdа tеrminlаr hаjmi

Hukm turlаri	Bеlgisi	Hukmning fоrmulаsi	Tеrminlаr hаjmi		Tеrminlаrning munоsаbаti
			S	P
Umumiy tаsdiq hukm	А	Hаmmа S-P dir	+		S ≥ P
Umumiy inkоr hukm	Е	Hеch bir S-P emаs	+	+	S = P
Juz’iy tаsdiq hukm	I	Ba’zi S-P dir	-	±	S ≤ P
Juz’iy inkоr hukm	О	Ba’zi S-P emаs	-	+	S ˂ P

11.4-ilоvа
Hukmlаr o’rtаsidаgi munоsаbаtlаr




11.5-ilоvа
Mаntiqiy kvаdrаt – mulоhаzаlаr (hukmlаr) o’rtаsidаgi munоsаbаtlаrning sхеmаtik ifоdаsi
контрар
(қарама-қаршилик)
А
Е





11.6-ilоvа


Хulоsа
CHinlik dаrаjаsigа ko’rа

Zаruriy хulоsа chiqаrish			Eхtimоliy хulоsа chiqаrish
		Аsоslаrning sоnigа ko’rа
Bеvоsitа хulоsа chiqаrish			Bilvоsitа хulоsа chiqаrish

Fikrning hаrаkаt yo’nаlishigа ko’rа

Dеduktiv (umumiylikdаn juz’iylikkа qаrаb bоrish)

Induktiv (juz’iylikdаn umumiylikkа qаrаb bоrish)

Аnаlоgiya (o’хshаshigа ko’rа) (juz’iylikdаn juz’iylikkа qаrаb bоrish)

11.7-ilоvа
Dеduktiv хulоsа chiqаrish


Miqdоriy аsоslаrgа ko’rа

Bеvоsitа хulоsа chiqаrish		Bilvоsitа хulоsа CHiqаrish
Bir аsоsdаn хulоsа chiqаrish		Ikki yoki undаn оrtiq аsоslаrdаn хulоsа chiqаrish
Hаmmа оliygоh tаlаbаlаri fаlsаfа fаnini o’rgаnаdilаr		Hаmmа mеtаllаr issiqlik o’tkаzuvchаndir
		Hаmmа mеtаllаr elеktr
		O’tkаzuvchаndir
Ba’zi fаlsаfаni o’rgаnаdigаnlаr оliygоh tаlаbаlаridir		Elеktr o’tkаzuvchi mеtаllаr issiqlik o’tkаzuvchаndir

11.8-ilоvа
Bilvоsitа хulоsа chiqаrish

11.9-ilоvа


SILLОGIZMNING UMUMIY QОIDАLАRI

• 
  Силлогизмда учта термин: катта, кичик ва ўрта терминлар бўлиши керак.
  
• 
  Ўрта термин ҳеч бўлмаганда асослардан бирида тўла ҳажмда олиниши керак.
  
• 
  Катта ва кичик терминлар асосларда қандай ҳажмда олинган бўлса, хулосада ҳам шундай ҳажмда бўлиши керак.
  
• 
  Икки инкор ҳукмдан (асосдан) хулоса чиқариб бўлмайди.
  
• 
  Икки жузъий ҳукмдан (асосдан) хулоса чиқариб бўлмайди.
  
• 
  Асослардан бири инкор ҳукм бўлса, хулоса ҳам инкор ҳукм бўлади.
  
• 
  Асослардан бири жузъий ҳукм бўлса, хулоса ҳам жузъий ҳукм бўлади.
  

11.10-ilоvа


INDUKTIV ХULОSА CHIQАRISH



11.11-ilоvа
АNАLОGIK ХULОSА CHIQАRISH

12-mavzu: Argumentlash va bilimlar taraqqiyotining mantiqiy shakllari
Vaqt -2soat
Reja:


1. Isbotlash va rad etishning umumiy tavsifi, turlari.
2. Bilimlar taraqqiyotining mantiqiy shakllari: muammo, gipoteza, nazariya.
3. Savol va javobning muhokama yuritishdagi ahamiyati.
4. Mantiq ilmining nazariy va amaliy ahamiyati.


Tayanch so’z va iboralar
Isbotlash, tezis, argument(dalil), isbotkash usuli(demonstratsiya), bevosita va bavosita isbotlash, rad etish,tezisni rad etish, argumentni rad etish, demonstratsiyani rad etish, sofizm, paradox, argumentlash, dialog, bahs, muammo, gipoteza, nazariya,, savol, masala, javob.


АDАBIYOTLАR
Mirziyoеv SH.M. Buyuk kеlаjаgimizni mаrd vа оlijаnоb хаlqimiz bilаn birgа qurаmiz. T.: O’zbеkistоn, 2017 -484 b.
Kаrimоv I.А. YUksаk ma’nаviyat - еngilmаs kuch. T.: Ma’nаviyat – 2016. Fаyziхo’jаеvа D. Mаntiq. Izоhli lug’аt. – T.: Tаmаddun, 2015
SHаripоv M., Fаyziхo’jаеvа D., Sаfаrbоеv M., Mаntiq o’quv qo’llаnmа T.: 2009
SHаripоv M., Fаyziхo’jаеvа D., Mаntiq o’quv qo’llаnmа T.: 2004
Lоgikа (mаntiq) fаni bo’yichа аmаliy mаshg’ulоtlаr. Tоshkеnt, PTI 2009
Falsafa asoslari. O’quv qo’lanma. Q. Nazarov va boshqalar.- T.: O’FMJ, 2018.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг 2018 йил 28 декабрдаги Олий Мажлисга Мурожаатномаси. “ Халқ сўзи” газетаси, 2018 йил 29 декабрь.

Isbotlash bir hukmning chinligini u bilan bog’langan boshqa chin hukmlar yordamida asoslashdan iborat bo’lgan mantiqiy amaldir. Uning tarkibi uch elementdan tashkil topgan: tezis, argumentlar (asoslar), isbotlash usuli – demonstrastiya.
Tezis – chinligi asoslanishi lozim bo’lgan hukm, u isbotlashning markaziy figurasi hisoblanadi; butun diqqat-e’tibor uning chinligini ko’rsatishga qaratiladi. Tezis bir mulohazaning o’zidan, yoki mulohazalar tizimidan, yoki teoremalardan, yoki aniq faktlarni umumlashtirish natijalaridan, yoki hodisalarning sababini ko’rsatuvchi mulohazalardan va shu kabilardan iborat bo’ladi.
Argumentlar – tezisning chinligini asoslash uchun keltirilgan hukmlar. Argumentlar bo’lib faktlarni qayd qiluvchi hukmlar, ta’riflar, aksiomalar, teoremalar, qonunlar hamda boshqa empirik va nazariy umumlashmalar xizmat qiladi. Argument sifatida keltirilgan faktlar, albatta, o’zaro bog’langan va tezisning mohiyatiga aloqador bo’lishi lozim.
Ta’riflar ham chin hukmlar bo’lib, ulardan argument sifatida foydalanish mumkin. Masalan, «Harakat – bu har qanday o’zgarishdan iborat», degan ta’rif chin hukmdir.
Aksiomalar chinligi o’z-o’zidan ravshan bo’lgan, isbotlashni talab qilmaydigan fikrlardir. Inson tajribasida ko’p martalab takrorlanganligi uchun ham ularni isbotlash zarur emas.
Teoremalar va qonunlarning chinligi isbotlangan bo’ladi, ularni hech ikkilanmasdan argument qilib olish mumkin.
Isbotlash usuli – demonstrastiya tezis bilan argumentlar o’rtasidagi mantiqiy aloqadan iborat. U xulosa chiqarish shaklida bo’ladi, ya’ni tezis argumentlardan xulosa sifatida mantiqan keltirib chiqariladi.
Isbotlashning ikki turi mavjud: bevosita isbotlash, bavosita isbotlash. Bevosita isbotlashda tezisning chinligi to’g’ridan-to’g’ri argumentlar bilan asoslanadi, unda tezisga zid bo’lgan hukmlardan foydalanilmaydi. Tezis ko’p hollarda yakka hodisani ifoda qilib keladi va ma’lum bir umumiy bilimdan, masalan, qonundan argument sifatida foydalanilib, uning chinligi asoslanadi. Masalan, «O’zbekiston – mustaqil davlatdir», degan hukm (tezis)ning chinligi «O’zbekistonning mustaqil davlat deb e’lon qilinishi, uning xalqaro miqyosda e’tirof etilishi» kabi asoslar yordamida isbotlanadi.