Zahiriddin muhammad bobur nomli andijon davlat universiteti falsafa kafedrasi

2. Axloqiy madaniyat kasbiy odobda ham yaqqol ko’zga tashlanadi. CHunki inson voyaga yetib, bir kasbning boshini tutgach, o’z kasbi doirasida odamlar bilan muntazam munosabatda bo’ladi. Bu munosabat, bir tomondan, hamkasabalar davrasida ro’y bersa, ikkinchi jihatdan, u kasb talabiga binoan uchrashadigan turli toifadagi odamlar bilan yuzaga keladi. Ayni paytda, kasbiy odob axloqiy madaniyatning eng yuksak shakllaridan biri; uning jamiyat axloqiy hayotidagi o’rni yuksak. SHu bois kasbiy odobga bafurjaroq to’xtalish joiz.


Hоzirgаchа bizgа ma’lum bo’lgаn turkiy хаlqlаr yozmа bаdiiy-fаlsаfiy аdаbiyoti tаriхidа turli tоifаlаr, mаnsаblаr vа kаsblаr mаzmun-mоhiyati, o’zigа хоs хususiyatlаri, rаhbаrlik оdоbi, kаsbiy оdоbning eng nоzik qirrаlаrini: kаsbiy burch, kаsbiy erkinlik vа kаsbiy fidоiylik mе’yorlаrini chuqur vа аtrоflichа ko’rsаtib bеrgаn birinchi qоmusiy аsаr buyuk аllоmа YUsuf Хоs Hоjibning “Qutаdg’u bilig” аsаri dеyilsа хаtо bo’lmаydi.
YUsuf Хоs Hоjib hаr qаndаy mаnsаb, kаsb egаsi, eng аvvаlо, insоniylik fаzilаtlаrigа egа, ya’ni qаlbi pоk, iymоn-e’tiqоdli, аql-idrоkli, оdil, to’g’riso’z, ilmli, ko’zi to’q, shirin so’z bo’lishi kеrаkligini uqtirаdi. Uningchа, to’g’rilik qаlbi pоklikdir, turgаn bitgаni хаyr vа nаfdir, оdаm to’g’ri bo’lsа, kuni (hаyoti) hаlоvаtlidir, kuni (hаyoti) hаlоvаtli bo’lsа, sаоdаti mаngudir. SHuningdеk, hаr bir kаsb egаsi o’z kаsbining ustаsi, ya’ni o’zi egаllаgаn kаsbning sir-аsrоrlаrini yaхshi o’zlаshtirgаn, kаsbining fidоyisi bo’lishi shаrt. Undаn kаsbiy burchigа sаdоqаt, mеhr, iftiхоr tuyg’usi tаlаb qilinаdi.
Mutаfаkkir hаr bir kаsb egаsi egаllаgаn kаsb-kоri хаrаktеri mоhiyatidаn kеlib chiqib fаоliyat yuritishi zаrurligini, suvrаti vа siyrаti, fе’l-аtvоri, tutimi, оdоb-ахlоqi bаjаrаyotgаn ishi qоnun-qоidаlаri, tаmоyillаri vа mе’yorlаrigа mоs kеlishi kеrаkligini ta’kidlаydi. Uning mаnsаb, kаsb sоhiblаrigа qo’yilаdigаn tаlаblаrning аniq, lo’ndа vа zukkоlik bilаn, eng nоzik jihаtlаrigаchа ifоdаlаgаni tаhsingа lоyiq.
YUsuf Хоs Hоjib аsаrdа bеk, vаzir, sаrkаrdа, elchi, g’аznаchi, оshpаz, оlimlаr, shоirlаr,tаbiblаr,dеhqоnlаr,chоrvаdоr, tеmirchi, kоsib, durаdgоr, bo’yoqchi, rаssоm, o’qsоz-yoysоzlаr kаbilаr hаqidа so’z yuritаdi…
Muаllif imtiyozli kаsb egаlаrini o’z kаsbiy burchining mаs’uliyatini to’lа his etishlаri vа uni vijdоnаn bаjаrishi zаruriyatini аlоhidа uqtirаdi. Kаsbiy imtiyozdаn mаnfааt yo’lidа fоydаlаnmаslikkа chаqirаdi…
“Qutаdg’u bilig” аsаri turkiy yozmа аdаbiyotdа ilk mаrtа, bundаn 1000 yil burun, kаsbiy оdоb mаsаlаlаrini kеng vа аtrоflichа yoritib bеrgаni bilаn аhаmiyatlidir.
SHuni aytish kerakki, barcha kasbiy odob qonun–qoidalarining ta’sir doirasi, miqyosi bir xil emas. Ba’zi bir kasbiy odobning buzilishi oddiy odobsizlik doirasidan chiqib, axloqsizlikka aylanib ketadi. Masalan, rahbarlik odobidagi ba’zi nuqtalarga to’xtalaylik. Rahbar quyi lavozimdagilarga mensimay, qo’pol munosabatda bo’lishi, o’ziga ishonib topshirilgan hudud yoki tashkilotdagi oddiy odamlar arz–dodiga, orzu–istaklariga to’ralarcha qarashi odobsizlikka kirsa, uning shaxsiy boylik orttirishi yo’lida korruptsiya vositasida mamlakat, viloyat yoki tashkilot manfaatlarini qurbon qilishi axloqsizlik, nafaqat rahbarlik kasbiga, balki Vatanga ham xiyonat tarzida baholanishi mumkin. Ba’zan kasbiy odobning kasbiy axloq deb atalishi ham ana shundan.
Rahbarlikning axloqiy jihatlari, rahbar borasida Islom Karimovning mana bu fikrlari bag’oyat ibratlidir: «Oddiy odamlarning rahbarlarga munosabati ikki fuqaro o’rtasidagi munosabatgina emas. Ayni paytda u jamiyatda qaror topadigan ma’naviy–ruhiy, siyosiy–axloqiy muhitni ham yaratadi… Haqiqiy rahbar odamlarning ko’ngliga yo’l topib, ularni ezgulikka, yaxshilikka, yaratishga da’vat etadi».
Yuqorida keltirilganlardan ko’rinib turibdiki, kasbiy odob muammosi, ba’zilar o’ylaganidek, axloqshunoslikning mayda masalalaridan emas. Uni har tomonlama o’rganish, kasbiy erkinlik va kasbiy burch munosabatini tadqiq etish XXI asr axloqshunosligida muhim o’rin egallayajak. Zero, kasbiy odob shaxs va jamiyat axloqiy hayotida o’zini amaliy axloq tarzida namoyon etuvchi ma’naviy hodisa sifatida baholanishi lozim.
Insonning axloqiy hayoti uning axloqiy tarbiyasi bilan chambarchas bog’liq. Zero, axloqiy tarbiya insonning shaxs bo’lib yetishuvini ta’minlaydigan uzluksiz jarayonlaridan biri. Unda individ axloqiy qadriyatlarni anglab yetadi, o’zida axloqiy fazilatlarni barqaror etadi, axloqiy tamoyillar va me’yorlar asosida yashashga o’rganadi.
Axloqiy tarbiya insoniyat tarixi mobaynida ikki muhim masalaga javob izlaydi: bulardan biri – qanday yashamoq kerak, ikkinchisi – nima qilmog’–u, nima qilmaslik lozim. Ana shu savollarga javob izlash jarayoni axloqiy tarbiyaning amaliy ko’rinishidir.
Tarbiya ona qornidan boshlanadi degan gap bor. Uning asl ma’nosi, avvalo, ota–onaning o’zi axloqiy tarbiya ko’rgan bo’lishi kerak degani. Zero, qush inida ko’rganini qiladi: ota–ona oilada yuksak axloq namunasini ko’rsatishi lozim.
SHuni ham alohida ta’kidlash joizki, axloqiylik insonda faqat axloqiy tarbiya vositasidagina vujudga keladi, degan moddiyatchilik qarashlari ko’p yillar mobaynida hukmronlik qilib keldi. To’g’ri, axloqiy tarbiyaning ahamiyati nihoyatda katta. Lekin axloqiylik insonga uning insoniylik belgilaridan eng muhimi sifatida ato etilgan ilohiy ne’mat. SHu ma’naviy ne’mat–asosni axloqiy tarbiya yordamida takomillashtiramiz. Aks holda maymun va itlardan ham axloqiy mavjudot tarbiyalab yetkazishimiz mumkin bo’lur edi.
SHunday qilib, axloqiy tarbiya inson farzandini takomilga, komillikka yetkazish yo’llaridan biri. Uning vositalari ko’p. Ularning bir qismi an’anaviy tarbiya vositalari bo’lsa, yana bir qismi zamonaviy vositalar. Odatda, har ikki turdagi vositalardan foydalaniladi. CHunonchi, maktabgacha bo’lgan axloqiy tarbiyada ertak va rivoyatlar vositasidagi an’anaviy tarbiya bilan o’yinchoqlar va o’yinlar vositasidagi zamonaviy tarbiya muvaffaqiyatli qo’llaniladi; bunda bola qizg’anchiqlik, g’irromlik qilmaslikka, halol bo’lishga o’yinlar yordamida da’vat etiladi. Bolalar axloqiy tarbiyasida televidenie, radio, qo’g’irchoq teatri, kino san’ati katta rol o’ynaydi.