Zahiriddin muxammad bobur nomidagi andijon davlat universiteti toirjanov elyor isaqovich

2.4. Mashqlarning bajarilish usuilari 
Gimnastika  mashqlarini  o’rgatishning  usuilari  nihoyatda 
xilma-xil.  Quyidagilar  eng  samarali  va  o’rgatish  tajribasida  ko’p 
foydalaniladigan usullar qatoriga kiradi. 
Harakat  texnikasi  haqidagi  tasavvurni  hosil  qiladigan  va 

---

31 
 
aniqlaydigan usullar: 
a)  o’qituvchi  talabalar  bilan  nutq  orqali  mashqlarning 
bajarilishini  yetkazishi,  suhbatlashishi,  tushuntirishi,  muhokama 
qilishi  va boshqa shakllarni qo’llashi kerak. Har bir so’z aniq  va 
obrazli,  iboralar  esa  qisqa  va  tushunarli  bo’lgandagina 
tarbiyalash ancha samarali hamda ta’sirli  chiqadi, shunday holda 
o’qi- tuvchi bevosita yangi mashq o’rgatish oldidan tayyorgarlik 
ishini  muvaffaqiyat  bilan  o’tkazishi,  o’rgatish  jarayonini 
boshqara olishi mumkin; 
b)  ko’rgazmali  qurollar  (chizma  va  rasmlar,  jadvallar, 
videolavhalar,  odam  gavdasining  yumshoq  simdan  yasalgan  va 
boshqa  modellari,  multiplikatsion  rasmlar  va  h.k.)  ko’rsatish, 
sportchi  mashqni  bajarib  ko’rsatishi,  turli  ko’rgazmalardan 
foydalanish (quyiroqqa qarang) lozim; 
d)  mashq  texnikasi  elementlarini  chizmada  tasviriy 
ko’rinishida nusxalashtirish ketma-ket bajariladigan harakatlarni, 
sportchi  gavdasi  harakatining  murabbiy  tomonidan  ko’rsatilishi, 
harakat  texnikasini  og’zald  yold  yozma  tasvirlab  berish,  texnika 
vositalari  yordamida  harakatning  ayrim  parametrlarini  qayta 
tasvirlab  ko’rsatish,  bu  sportchini  u  uchun  yangi  bo’lgan 
mashqlarni  tez  o’zlashtirishga  va  o’rgatishning  asosiy  vazifasi 
bo’lgan  harakat  ko’nikmasi  shakllanishini  hal  qilishga  yordam 
beradi. 
Ко’maklashish va ehtiyotkorlik usuilari 
O’qituvchining  talabaga  ko’maklashishining  xilma-xil 
usuilari bor. Masalan, mashq bajarish paytida nima qilishni aytib 
turish,  harakat  vazifasining  natijasi  yoki  bajarish  usuli  haqida 
oldindan yo’l-yo’riq ko’rsatish va h.k.lar. 
Ko’maklashish  va  straxovka  usullarining  maxsus  bir 
guruhi  o’qituvchi  bilan  talabaning  birgalikdagi  faoliyati  bilan 
bogliq. Masalan, talaba harakat  vazifalarini amalga oshirar ekan, 
unga  xatosini  tuzatish,  texnika  dementiarini  aniqlash  yoki 

---

32 
 
xavfsizlikni  ta’minlash  uchun  jismoniy  ko’mak  zarur  bo’ladi. 
Shu  maqsadda  o’qituvchi,  alohida  dastlabki  turish  holatini  qayd 
etishda,  harakatlar  ketma-ketligini  takrorlashda,  mashqni  yaxlit 
taqlidan  baja-  rishda  talabaga  yordam  beradi.  Bunda  o’qituvchi 
talabaning  harakatini  sekinlatib,  sun’iy  qarshilik  hosil  qiladi, 
straxovkani ta’minlab turadi. 
O’rgatish vaqtida bu usullarni qo’llash samaradorligi ko’p 
jihatdan  o’qituvchining  qobiliyatiga  bog’liq  bo’lib,  u  ayni  shu 
paytda  zarur  bo’lgan  eng  yaxshi  usulni,  talabaning  qaysi 
tomonida  turishini  va  mashqlarni  birgalikda  bajarish  uslubini 
tanlay  bilishi  kerak.  Shuning  uchun  o’qituvchi  o’zining  amaliy 
mehnat  faoliyati  davomida  hamma  usullarni  maxsus  o’rganib  va 
takomillashtirib borishi lozim. 
Qo’shimcha  belgilar  qo’llash,  awalo,  yangi  gimnastik 
mashqlarni  o’zlashtirishni  osonlashtiradi.  Bunday  belgilar 
harakat  parametrlari  haqidagi  tasawumi  aniqlashtirib  beradi, 
harakat  faoliyatini 
to’g’ri  bajarishga,  bajarilgan  harakat 
natijalarini aniq baholashga yordam beradi. 
Ko’rinadigan  belgilar  sifatida,  odatda,  quyidagilardan 
foydalaniladi:  gimnastika  jihozlarining  ayrim  qismlari,  talaba 
gavdasining ba’zi qismlari, tabiiy belgi (mashq bajarilayotgan joy 
yaqinidagi  buyum)lar,  qo’shimcha  buyum  (to’plar,  tayoqchalar, 
arg’amchi)lar,  shuningdek,  maxsus  chizilgan  (masshtabli  va 
oddiy) belgilar. 
Akrobatika 
yo’lakchalaridagi 
belgilarga 
muvofiq, 
akrobatika  mashqlarini  bajarish  yuzasidan  yoki  gimnastika 
jihozlaridan  sala'agandan  keyin  muayyan  chegarada  yerga  aniq 
qo’nish  yuzasidan  talabaga  berilgan  topshiriq  bunga  misol  bo’la 
oladi. 
Ayrim  tovuslilar  (qarsak,  hushtak)  harakatga  jo’r  bo’lib 
turishi  yoki  sur’at  va  ritmni  belgilab  turishi  mumkin.  Bunday 
belgilar  o’qituvchi  yoki  o’rgatishning  texnik  vositalari  orqali 

---

33 
 
berib  turiladi.  Tovushli  belgilar  davom  etish  vaqti  va  kuchining 
o’zgarib  turishi  bilan  ko’rinadigan  belgilardan  farq  qiladi. 
Bunday  holat  ulardan  foydalanish  imkoniyatini  kengaytiradi, 
talabaning  e’tiborini  mashqlarni  imo-ishoralar  almashinishiga 
muvofiq bajarishga jalb qilish imkonini beradi. 
Daktil 
imo-ishoralarni 
(signal) 
mashq 
bajarganda 
talabaning  ko’rib  turib  bajarishi  qiyin  bo’lgan  hollarda  qo’llasa 
bo’ladi. Talabaning o’zi nimagadir (gimnastika jihoziga, biror-bir 
belgiga) tayanib mashq bajarayotganini his etishi, unga harakatni 
faoliyat  natijasi  bilan  taqqoslab  ko’rishi  va  o’z  harakatiga 
o’zgartirishlar  kMtishiga  hamda  mashq  o’rganishni  davom 
ettirislming  oqilona  usullarini  tan-  lashga  yordam  beradi. 
O’qituvchining  sun’iy  daktil  imo-ishoralar  hosil  qilishi  (talaba 
gavdasining  ayrim  qismlariga  qo’l  tekkizib  qo’yishi)  ham 
talabani  mashqlarni  to’g’ri  bajarishga  majbur  qiladi.  Bu  usullar 
samaradorligi o’qituvchining kasbiy mahoratiga bog’liq. 
Yangi  mashqlarni  o’rganish  jarayonida  har  xil 
qo’shimcha belgilarni (oriyentir) birga qo’shib qo’llash, o’rgatish 
uslubiyatining talablaridan biridir. 
O’rgatishda  texnik  vositalardan  foydalanish  mashq 
bajarilishi  natijasining  sifatiga  baho  berishdan  oldin  aniq 
miqdoriy  ma’lumot  olish,  bajarilishi  kerak  bo’lgan  mashqlar 
dasturiga  o’zgartirish  kiritish,  shuningdek,  mashqlarni  bajarish 
mobaynida  qo’yilgan  xatolarni  tuzatib  borish  imkonini  beradi. 
Quyidagilar  texnik  vositalarga  kiradi:  eng  oddiy  o’lchov 
asboblari  (vaqt  o’lchagich,  santimetrli  lentalar,  burchak 
o’lchagichlar);  qayd  qilish  va  yozuv  apparatlari  (diktofon, 
videomagnitofon,  kino 
va  videokameralar,  fotokameralar, 
dinamograflar), dastur va nazorat-axborot apparatlari. 
Harakat  ritmi  (ayrim  harakatlar)ning  muayyan  vaqt 
ichidagi ketma-ketligi yorug’lik va tovush dasturlarini idrok etish 
hamda  takrorlash  gimnastika  mashqlarini  o’rgatishda  texnik 

---

34 
 
vositalardan foydalanishga misol bo’la oladi. Bunda yangi mashq 
o’rgatish  oldidan  shu  mashq  haqida  tasawur  hosil  qilish  uchun 
ham, yangi  mashqni bajarish jarayonida harakat natijalari haqida 
tezkor  axborot  olish  uchun  ham  foydalaniladi,  ushbu  holat 
o’rgatish jarayonini boshqarishni osonlashtiradi.