‘zbekist0n respublikasi oliy уа ‘rta maxsus ta’lim vazirligi
Yüklə 7,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Гурова И.П. Мировая экономика. — М.: «Омега» - Л., 2007. 325 3. Иванов Н., Гоффе Н., Монусова Г. Глобализация и бедность. Мировая экономика и международные отношения. №9, 2010. стр.412. 4. Ломакин В.1\ Мировая экономика. Учебник. М.: ЮНИТИ- ДАНА, 2007. стр 671. 5. Shodiyev R., Mahmudov Е. Jahon iqtisodiyoti. Т., 2005. 6. Vahabov А. V., Tadjibayeva D.A., Xajibakiyev Sh. X. Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar. — Т.: «Moliya». 2011. 7. Mirsaidov M.S. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar. —Т.: «Iqtisod-moliya». 2007. 8. Доклад о мировом развитии. Развитие и изменение климата. Журнал. Всемирный Банк Вашингтон. 2010. 9. Iminov О. Yangi iqtisodiyot: o‘tmish, bugun, kelajak, Risola. — Т.: «Akademiya», 2012. 10. www.wikipedia.org 11. www.economywatch.com 12. www.data.worldbank.org 13. www.mapsofworld.com 14. www.tradingeconomics.com XIV bob. 0 ‘TTSH DAVRIGA X O S B O ‘LGAN M AM LAK ATLAR IQ T IS O D IY O T I Reja: 14.1. О fish iqtisodiyoti mamlakatlarining xususiyatlari. 14.2. Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlari. 14.3. Mustaqil davlatlar hamdo ‘stligi (MDH) mamlakatlari iqtisodiyoti. 14.4. O'zbekiston va о ‘tish iqtisodiyoti mamlakatlari iqtisodiy hamkorlik aloqalari. 14.1. 0 ‘tish iqtisodiyoti mamlakatlarining xususiyatlari 0 ‘tish iqtisodiyoti m am lakatlari sobiq sotsialistik tizim ga m ansub 28 m a m iak atn i o ‘z ichiga oladi. U la r rivojlangan industrial bazaga ega va rejali m a ’m uriy iqtisodiyotdan b ozor iqtisodiyotiga o ‘tish bilan bog‘liq holda chuqur iqtisodiy islo- hotlarni am alga oshirayotgan m am lakatlardir. U lar 2 guruhga ajraladi: • M arkaziy va Sharqiy Yevropa m am lakatlari (15 ta). • M ustaqil D avlatlar H am d o ‘stligi (M D H ) va M ongoliya (13 ta). XX asrning 80-yillarida sobiq sotsialistik m am lakatlar iqtiso- diyotida quyidagi krizis holatlari kuzatila boshlandi: • iste’m ol va investitsiyalar hajm i pasaydi; • tashqi qarzi o ‘sdi; • ishlab chiqarishda pasayish kuzatildi; • raqobatbardoshlik pasaydi; • inflatsiya jarayonlari kuchaydi; • ishsizlik yashirin xarakterga ega b o ‘ldi. Bu rejali iqisodiyotga asoslangan m am lakatlarda iqtisodiy inqiroz texnologik taraqqiyot, iqtisodiy samaradorlik, ekologiya, aholining tu rm u sh darajasiga jiddiy t a ’sir o ‘tkazdi va salbiy oqibatlarga olib keldi. 1 A. V. Vahobov, D.A. Tadjibayeva, Sh.X. Xajibakiyev. «Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar*. 0 ‘quv qo‘llanma. - Т.: «Moliya». 2011. 327 1980—90-yillarda Sharqiy Yevropa mamlakatlaridagi siyosiy voqealar SSSR, Chexoslovakiya, Yugoslaviyaning parchalanishi, Varshava shartnomasining barbod bo‘lishi, o‘zaro iqtisodiy yordam kengashi o‘z faoliyatini to ‘xtatishi kuzatildi. Jahon iqtisodiyotida o‘tish davri iqtisodiyoti bir xo‘jalik yuritish tizimining boshqasi bilan almashish holatini ifoda etadi. Bu jarayon uzoq davmi o‘z ichiga oladi. Xalqaro iqtisodiy institutlar tomonidan o‘tish davrida iqti sodiy islohotlarni amalga oshirishda quyidagi klassik tamoyillarni ta’minlash tavsiya etiladi: — makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash; — narxlami erkinlashtirish; — xususiy mulkni shakllantirish; — davlat mulkini xususiylashtirish; — ochiq iqtisodiyotni shakllantirish; — davlatning iqtisodiyotga bevosita aralashuvini cheklash. Bozor munosabatlarini rivojlatirish uchun quyidagi shart- sharoitlar talab etiladi: — barqaror siyosiy rejimni o‘matish; — xo'jalik yuritishning bozor mexanizmini rivojlantirish, takomillashtirish; — qulay investitsiya muhitini shakllantirish orqali xorijiy investitsiyalami jalb etish; — tashqi siyosatni faol olib borish; — iqtisodiy rivojlanishning innovatsion yo'lini rag'bat- lantirish. Bozor iqtisodiyotini o'sishida davlat alohida rol o‘ynaydi va quyidagi vazifalami bajaradi: — oqilona soliq siyosatini yuritish; — aholining ijtimoiy himoya tizimini rivojlantirish; — infratuzilma tarmoqlarini rivojlantirish. Bozor munosabatlariga o‘tishda mamlakatning o‘ziga xos xususiyatlarini maksimal darajada hisobga olish bilan iqtiso diyotni isloh qilishning xorij tajribasidan, o‘zgarishlarning barcha 328 foydali iqtisodiy vositalaridan samarali foydalanish muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. 14.2. Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlari Markaziy va Sharqiy Yevropa ittifoqiga a’zo 10 ta Markaziy Yevropa (Vengriya, Polsha, Chexiya, Slovakiya) va Janubiy Sharqiy Yevropa (Sloveniya, Bolgariya, Ruminiya), Boltiqbo‘yi (Litva, Latviya, Estoniya) hamda Yevropa ittifoqiga a ’zo bo‘lmagan Janubiy-sharqiy Yevropaning 6 ta (Albaniya, Xorvatiya, Bosniya, Gertsogov, Makedoniya, Serbiya va Chernogoriya) mamlakatlari kiritiladi. Ushbu mamlakatlar iqtisodiy islohotlar jadal sur’atlarda markazlashgan rejali, samarasiz iqtisodiy tizimdan turli mulk shakllariga, tadbirkorlik tashabbuskorligiga erkin bozor va demokratik institutlarida asoslangan samarali bozor tizimiga o‘tish maqsadida amalga oshiriladi. Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlaridagi iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishga quyidagi omillar ta ’sir ko‘r- satdi: - islohotlarni amalga oshirishning ratsionalligi va ketma- ketligi; - iqtisodiyot tarkibining shartlari va xarakteriga mosligi; - rivojiangan mamlakatlarning tashqi iqtisodiy texnik yordami; - xorijiy kapitalning roli. Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlari ushbu omillar ta’siriga bog‘liq holda iqtisodiy jihatdan turli natijalarga erishi- shdi. Vengriya, Polsha, Chexiya va Slovakiya intensiv isloh etishga qaratilgan chora-tadbirlar natijasida Bolgariya, sobiq Yugoslaviya respublikalari va Ruminiyaga nisbatan yuqori iqtisodiy o‘sishga erishdi. Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlari Xalqaro Valuta Fondi tomonidan taklif etilgan quyidagi tuzilmaviy elementlarga ega islohotlar modeliga amal qilishmoqda: 329 1. Makroiqtisodiy barqarorlik va nazorat. Barqarorlashtirish dasturlarini amalga oshirish: — qattiq soliq siyosati; — qattiq kredit siyosati; — inflatsiyaga qarshi siyosat; — tashqi hisob-kitoblarni tartibga solishga qaratilgan xara- jatlarni qayta ko‘rib chiqish. 2. Bozor va narx islohoti: — ichki narxlarni isloh qilish; — tashqi savdoni erkinlashtirish; — ish haqi va ishchi kuchi bozorini erkinlashtirish; — bank tizimini isloh qilish. 3. Xususiy sektorni rivojlantirish, xususiylashtirish, milliy ishlab chiqarish tarkibini isloh qilish: — korxonalarni ochish va yopish, xususiy mulk huquqini rasmiylashtirish jarayonlarini soddalashtirish; — tarmoq va ishlab chiqarish islohotlari, monopoliyalami bekor qilish. 4. Davlatning quyidagi sohalaridagi rolini qayta ko‘rib chiqish: — huquqiy islohotlar (konstitutsion, mulk, shartnoma, bank, raqobat); — axborot tarkibini isloh qilish (hisobga olish, nazorat); — iqtisodiyotni bilvosita boshqarishning institutsional tizimi; — ij'timoiy soha (ishsizlikdan sug‘urtalash, pensiya ta’minoti, mehnatga layoqatsizlik, ijtimoiy xizmatlar: sog‘liqni saqlash, ta’lim). Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlarida iqtisodiy islo hotlar jadal sur’atlarda markazlashgan rejali, samarasiz iqtisodiy tizimdan turli mulk shakllariga, tadbirkorlik tashabbuskorligiga, erkin bozor va demokratik institutlarga asoslangan samarali bozor tizimiga o ‘tish maqsadida amalga oshirildi. Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlarining Yevropa Ittifoqiga kirishi — 2004-yilda Yevropa Ittifoqiga Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlaridan sakkiztasi, 2007-yilda esa 330 yana ikkitasining a ’zo bo‘lishi ushbu mamlakatlaming qator ijtimoiy-iqtisodiy muammolami hal qilish imkonini beradi. Birinchidan, G ‘arbiy Yevropa bozorlarining ochilishi bu mamlakatlar YIMning barqaror sur’atlarda o‘sishini ta ’m in laydi. Yevropa Ittifoqiga a ’zo bo‘lishga tayyorgarlik davri va undan keyingi davrlarda Markaziy va Sharqiy Yevropa mamla- katlarida iqtisodiy o ‘sish sur’atlari Yevropa Ittifoqi 15 mam lakatlari ko‘rsatkichlaridan 1,7 marta yuqori bo'ldi. Ikkinchidan, Yevropa Ittifoqiga a’zolik Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlarida ishsizlik darajasining pasayishiga olib keldi, jumladan, ishsizlik darajasi 2003-2007-yillarda 11,3 % dan 7,8 % gacha pasaydi. Ushbu holatning asosiy sababi Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlaridan G ‘arbiy Yevropa mamlakatlariga ishchi kuchining oqib o'tishi (3 mln kishi) hisoblanadi. Markaziy va Sharqiy Yevropaning ba’zi mamla katlarida migrantlar tomonidan jo ‘natiladigan pul o‘tkazmalari tashqi moliyalashtirishning xorijiy investitsiyalardan keyingi salmoqli manbasiga aylandi. Misol uchun, 2010-yilda Polshaga 9,1 mlrd dollar, Ser- biyaga 5,5 mlrd dollar, Ruminiyaga 4,5 mlrd dollar miqdorida pul o'tkazmalari kirib kelgan. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi bu mamlakatlarda ishsizlik darajasining oshishiga olib keldi. Misol uchun, ishsizlik darajasi 2010-yilda Serbiyada 19,6 %ni, Slovakiyada 14,4 %ni, Vengriyada 11,2 %ni, Bolgariyada 10,3 % ni tashkil etdi. Uchinchidan, ushbu hududga G ‘arbiy Yevropa kapitalining kirib kelishi rag‘batlantirildi hamda Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlarida investitsiyalarning jam g‘armalardan sezilarli darajada ortib borish jarayoni yuz berdi. To‘rtinchidan, rivojiangan mamlakatlar iqtisodiyoti bilan birlashish bu mamlakatlarda m ehnat unumdorligining jadal sur’atlarda o‘sishiga olib keldi. Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlarida ushbu Markaziy va Sharqiy Yevropa mamla katlarida ko‘rsatkichning yillik o ‘sishi o'rtacha 2 -3 % ni tashkil etgani holda, Yevropa Ittifoqi - 15 ta mamlakatlarida bor- yo‘g‘i 0,75 % ga teng bo‘ldi. 331 Yevropa Ittifoqiga barqaror iqtisodiy o‘sish sur’atlariga ega, raqobatbardosh bo‘lmagan, to‘ldiruvchi xarakteridagi iqtiso diyotga ega mamlakatlarning a’zo bo‘lishi Yevropa Ittifoqi - 15 mamlakatlari iqtisodiyotiga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. Bu holat G ‘arbiy Yevropaga mahsulotlar, xizmatlar, yuqori texnologiyalarni sotish uchun yangi bozorlarning vujudga kelishi, arzon ishchi kuchidan foydalanish imkonini yaratdi. Hozirda Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlari dunyo ning jadal sur’atlarda rivojlanayotgan mintaqalaridan hisoblanadi. Iqtisodiy o‘sish 2010-yilda 4,5 % ga teng bo‘ldi. Iqtisodiy o‘sish omillari tarkibida ichki iste’molning ken- gayishi, jumladan, sanoatda investitsiyalarga bo‘lgan talabning ortishini alohida qayd etish mumkin. Sanoatning jadal sur’at larda o‘sishi milliy valutalarning yevroga nisbatan past kursi bilan qo‘llab-quwatlanayotgan eksport hajmining ortishiga olib keldi. Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlari iqtisodiyotining tarkibi asta-sekin postindustrial tarkibga ega boMib bormoqda. Jumladan, xizmatlaming ulushi YIMga nisbatan 52—58 % dan (Albaniya, Ruminiya, Makedoniya) 75 % ga teng bo‘ldi. Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlari YIMda sanoat va qurilishning ulushi hozirgi davrda past (Janubi — Sharqiy Yevropa mamlakatlarida 20-30 %) yoki juda yuqoriligi (Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlarida 30—40 %) bilan ajralib turadi. Bu holat ayrim mamlakatlarda sanoatlashish jarayonining tugallanmaganligi yoki ayrimlarida esa industrial tarkibdan postindustrial tarkibga o‘tilganligidan dalolat beradi. Sanoat tarkibida an’anaviy tarmoqlar (yengil, oziq-ovqat, yoqilg‘i) ulushi qisqarib, elektrotexnika, avtomobilsozlik, yuqori texnologik tarmoqlar jadal rivojlanib, hissasi ortib bormoqda. Yevropa Ittifoqiga a’zo bo‘lishdagi ijobiy omillardan biri — Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlari bank va kredit tizimiga xorijiy kapitalni jalb etish sur’atlarining keskin ortishi hisoblanadi. Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlari moliya tizimi davlat xarajatlarining yuqoriligi bilan ajralib turadi. Davlat 332 xarajatlarining ulushi YIMga nisbatan Ruminiya va Estoniyada taxminan 26 % ni, Bolgariya, Chexiya, Slovakiya, Polshada 35—40 % ni tashkil etsa, Vengriya, Sloveniya va Xorvatiyada 40 % dan oshdi. 14.3. Mustaqil Daviatlar Hamdo‘stligi (MDH) mamlakatlari iqtisodiyoti 0 ‘tish iqtisodiyoti mamlakatlarining ikkinchi yirik guruhi MDH mamlakatlari hisoblanadi. Ushbu mamlakatlaming ba’ zilari ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi bo‘yicha rivojla nayotgan mamlakatlarning yuqori guruhiga kirgan bo‘lsa, ba’zilari rivojiangan mamlakatlaming quyi guruhiga kiradi. Sobiq Ittifoq iqtisodiyoti ustun darajada ichki iqtisodiy aloqalarga asoslangan yagona majmua sifatida uzoq vaqt inqirozni o‘z boshidan kechirdi. 1991-yilda sobiq Ittifoq respublikalaridan iborat MDH tash kil etildi (Rossiya Federatsiyasi, Armaniston Respublikasi, Belorussiya Respublikasi, Gruziya, Moldaviya Respublikasi, Ozarbayjon Respublikasi, Turkmaniston Respublikasi, Toji- kiston Respublikasi, Ukraina, Qozog‘iston Respublikasi, Qiig‘iziston Respublikasi, 0 ‘zbekiston Respublikasi). Boltiqbo‘yi respublikalari MDHga kirishdan bosh tortdi. Gruziya 2009- yilda MDH tarkibidan chiqib ketdi. MDH mam lakatlarini amalga oshirayotgan iqtisodiy islohotlarning sur’atlari va chuqurligiga ko‘ra uch guruhga ajratish mumkin: • iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning «radikal» yo‘lini tanlagan mamlakatlar (Rossiya, Qirg‘iziston va Qozog‘iston); • iqtisodiy islohotlarning bosqichma-bosqich yo‘lidan borayotgan m am lakatlar ( 0 ‘zbekiston, T urkm aniston, Belorussiya); • «oraliq guruh» mamlakatlari (MDHning boshqa barcha mamlakatlari). «Radikallar» guruhiga iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning «falajli davolash» usulini qo‘llagan mamlakatlar 333 kiradi. «Oraliq guruh» mamlakatlariga iqtisodiy islohotlarni «radikal» isohotlarga nisbatan sekinroq, «bosqichma-bosqich» islohotlarga nisbatan jadalroq amalga oshirayotgan mamlakatlar guruhi kiradi. Ushbu guruhlash shartlidir. Misol uchun, Belarussiyada boshqa MDH mamlakatlariga nisbatan o ‘ziga xos ijtimoiy-iqtisodiy model shakllandi. Korxonalaming aksariyat qismi, jumladan, yirik korxonalar davlat ixtiyorida bo‘lib, ular mamlakat YIM ning taxminan 75 %ini ishlab chiqaradi. Shu bilan bir vaqtda xo‘jalik yuritish mexanizmi bozor mezonlari bo‘yicha amal qiladi: direktiv rejalashtirish cheklan gan, davlat korxonalarining o ‘zi hamkorlarni qidirib topadi, hamkorlik shartlari mahsulot narxi bo‘yicha kelishadi, ishlab chiqarish va ishchilar tarkibini belgilaydi. Mamlakatda keng qamrovli ijtimoiy kafolatlar saqlanib qolgan. MDH ning barcha mamlakatlari iqtisodiyotida XX asr 90- yillarida bozor munosabatlarining asoslari shakllandi: — aksariyat mamlakatlarda xususiy mulk yetakchi mavqega ega bo‘ldi; — narxlaming shakllanishi erkinlashtirildi; — tashqi iqtisodiy aloqalar sohasida bozor islohotlari amalga oshirildi va tashqi bozorlarning ochiqligi ta’minlandi; — aholi mentalitetini bozor munosabatlari qoidalariga mos- lashishga yo'naltirilgan qayta o ‘zgarishlarni amalga oshirish boshlandi. M DH mamlakatlarining 1991—2010-yillardagi iqtisodiy rivojlanishini quyidagi uch bosqichga ajratish mumkin. Birinchi bosqichda (1991—1995) sobiq ittifoq respublikalarida siyosiy mustaqillikning huquqiy asoslari yaratildi, xalqaro iqtisodiy, moliya tashkilotlariga a’zo bo‘lishdi, o‘zaro shart nomalar imzolandi, mustaqil davlat uchun xos moliyaviy- iqtisodiy, budjet-soliq, bojxona va boshqa iqtisodiy institutlar shakllantirildi. Shu bilan birga bu davrda yagona valutaga asoslangan yagona iqtisodiy m akon barham topdi, respublikalar o'rtasidagi koperatsiya aloqalari buzildi, uchinchi mamlakatlar bozoriga 334 qayta ixtisoslashish boshlandi va milliy iqtisodiyotlarda inqiroz holatlari kuchayib bordi. Deyarli barcha respublikalarda YIM ning keskin qisqarib, eng chuqur pasayish mamlakatlarda turli yillarda ro‘y berdi. Ikkinchi bosqich (1996-2000) yangi mustaqil mamlakatlarda siyosiy suverinitetning mustahkamlanishi, mustaqil faoliyat olib boruvchi moliyaviy-iqtisodiy tizimning yaratilishi, uzoq xorij mamlakatlari bilan iqtisodiy aloqalaming o‘rnatilishi va rivoj lanishi bilan izohlanadi. Bu bosqichda M DH mamlakatlari iqtisodiyoti barqaror- lashdi, inflatsiya darajasi pasaydi. U chinchi bosqichda (2001-2010) M D H ning barcha mamlakatlarida iqtisodiyotning mustahkamlanishi sodir bo‘ldi, iqtisodiy salohiyatni oshirish uchun mavjud resurslardan to ‘liq foydalanildi, iqtisodiyot tarkibini o ‘zgartirish bilan bog'liq islohotlar amalga oshirildi, jahon iqtisodiyotiga integratsiya- lashish jarayoni faollashdi. MDH mamlakatlari amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohot- laming salbiy oqibatlariga quyidagilami kiritish mumkin: - islohotlarning ijtimoiy yo‘qotishlar bilan birga sodir bo‘lishi. MDH mamlakatlarida ishlab chiqarishning pasayishi natijasida aholi turmush darajasining pasayishi, ishsizlik daraja- sining ortishi, ijtimoiy xizmatlar hajmining qisqarishi ro‘y berdi; - M DH mamlakatlarining aksariyatida ilmiy-texnik taraq- qiyotning orqada qolishi, mehnat unumdorligining past darajada ekanligi; - yashirin iqtisodiyotning mavjudligi; - M DH mamlakatlarining xalqaro m ehnat taqsimotida homashyo va yoqilg‘i yetkazib beruvchilar sifatida ixtisoslashib qolishi. Sanoatning yengil sanoat va uzoq muddatli iste’mol to varlari ishlab chiqaruvchi tarm oqlari sifatli ham da keng assortimentga ega import bilan raqobat qila olmaganligi sababli Mustaqil Daviatlar Hamdo'stligining ayrim mamlakatlarida muzlatkichlar, videomagnitofonlar, kompyuterlar ishlab chi qarish to'xtab qoldi. 335 Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi mamlakatlarida xomashyo, yoqilg‘i ishlab chiqaruvchi tarmoqlarda ishlab chiqarishning pasayishi sodir bo‘lmadi hamda bu mahsulotlar eksporti xorijiy valuta tushumlarining asosiy manbayi va iqtisodiyotni qo‘llab- quwatlash vositasiga aylandi. Mustaqil davlatlar hamdo‘stligi mamlakatlarida iqtisodiyotga xorijiy investitsiyalarni jalb etishni rag‘batlantirishga qaratilgan qonunlar qabul qilinmoqda. Xorijiy kompaniyalarning aksariyati tabiiy resurslarga boy mamlakatlarga qiziqish bildirmoqda. Xorijiy investitsiyalarni milliy iqtisodiyotga faol jalb etish natijasida Qozog‘iston, Ozarbayjon, Gruziya, Moldaviya va Qirg'izistonda sanoatning katta qismi xorijiy investorlar nazo- ratida bo‘lib, kapital qo‘yilmalarning 15-30 % tashqi man- balardan moliyalashtiriladi. Markaziy Osiyo va Kavkaz respub- likalarida AQSH, G ‘arbiy Yevropa va Yaponiya kabi an’anaviy kapital eksportyorlaridan tashqari Janubiy Koreya, Xitoy, Turkiya kompaniyalari investitsion loyihalarni amalga oshirishda faol qatnashmoqda. 14.4. 0 ‘zbekiston va o‘tish iqtisodiyoti mamlakatlari iqtisodiy hamkorlik aloqalari 0 ‘zbekiston va o‘tish iqtisodiyoti mamlakatlari o‘rtasidagi • iqtisodiy aloqalar jadal sur’atlar bilan rivojlanib bormoqda. 0 ‘tish iqtisodiyoti mamlakatlari uchun 0 ‘zbekiston Markaziy Osiyoda mahsulotlami sotishning istiqbolli, yirik ichki bozorga, qulay investitsiya muhitiga, boy xomashyo, inson va ilmiy-texnik salohiyatga ega muhim hamkori hisoblanadi. Mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab 0 ‘zbekiston Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlari bilan diplomatik aloqalarni o‘matdi va iqtisodiy hamkorlikning barcha sohalaridagi munosabatlar muvafFaqiyatli rivojlanmoqda. 0 ‘zbekiston Polsha, Chexiya, Slovakiya, Bolgariya, Ruminiya bilan «Savdo-iqtisodiy hamkorlik to‘g‘risidagi» kelishuvlarga ega. Mazkur kelishuvlar doirasida bu mamlakatlar bilan mumkin qadar qulaylik yaratish rejimi asosida ikki tomonlama savdo aloqalari o‘rnatilgan. 336 0 ‘zbekistondan Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlariga paxta tolasi, matolar, rangli metallar, noorganik kimyo mahsu lotlari, turli xil xizmatlar, qishloq xo'jalik mahsulotlari (tomat pastasi, meva va sabzovatlar, soklar), avtomobilsozlik sanoati mahsulotlari, kabel eksport qilinadi. O'zbekistonga ushbu mintaqadan un, tayyor matolar va kiyim-kechak, keramika mahsulotlari, mexanika va elektr asbob-uskunalari, oziq-ovqat mahsulotlari, qurilish materiallari, farmatsevtika mahsulotlari, mebel, transport vositalari olib kiriladi. 0 ‘zbekistonda 150 dan ortiq Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlari kapitali qatnashgan qo'shma 40 dan ortiq to'liq xorijiy kapitalga asoslangan korxonalar faoliyat yuritadi. Ushbu korxonalar oziq-ovqat, spirtli ichimliklar, qishloq xo'jalik mahsulotlarini qayta ishlash, mashinasozlik, savdo, transport xizmatlari, to'qimachilik mahsulotlari, kiyim-kechak, kimyo, farmatsevtika mahsulotlari ishlab chiqarish bilan shug'ullanadi. 0 ‘zbekiston uchun Ruminiya va Bolgariyaning Qora dengiz- dagi portlari orqali yuklar tashish sohasida hamkorlik imkoniyat- larini rivojlantirish istiqbollari muhim ahamiyatga ega. 0 ‘zbekis- ton mahsulotlarini Ruminiyaning Konstansa porti, Qora dengizning Dunay — Reyn daryo transporti tizimi bilan bog‘lov- chi Sulin kanali orqali Yevropa markaziga tashib keltirish, keyin mintaqaning Shimoliy dengiz portlariga olib chiqish mumkin bo‘ladi. Mustaqil Daviatlar Hamdo‘stligi mamlakatlari 0 ‘zbekis- tonning asosiy savdo iqtisodiy hamkorlari hisoblanadi. Shunga qaramasdan, mamlakat tashqi savdo aylanmasida bu mam lakatlarga nisbatan uzoq xorij mamlakatlarining ulushi orta boshladi. Shunday qilib, 0 ‘zbekiston va o ‘tish iqtisodiyoti mamlakatlari o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalaming faollashishi ikki tomonlama savdo-iqtisodiy aloqalarning rivojlanishi hamda global jahon bozoriga integratsiyalashishdan o‘zaro manfaatlidir. 0 ‘tish davrida ijtimoiy himoya. Qashshoqlik bu kurashish, inson kapitalini asrash, uni bozor iqtisodi ehtiyojlariga tayyorlash iqtisodiy yuksalishga, ijtimoiy adolatga, siyosiy barqarorlikka ko‘maklashadi. 337 Kambag'allik darajasi qanday aniqlanadi? M u tlaq kam bag'allik shaxsiy yoki oilaviy d a ro m a d la r (xarajatlar) ni muayyan miqdordagi tovarlar, xizmatlar qiymatiga taqqoslash yo'li bilan aniqlanadi. Nisbiy kam bag'allik darom adlarni boshqa shaxslar yoki oilalaming daromadlariga taqqoslab belgilanadi. Subyektiv kambag'allik amaldagi darom adlarni muayyan shaxslar o'zlari kutayotgan va tasaw ur qilayotgan daromadlarga taqqoslab belgilanadi. Kambag'allik muammolarini hal qilishning kaliti — iqtisodiy o‘sishni tiklash. Lekin aholining ba’zi toifalari masalan, m a- lakalari darajasi bozor talablariga mos bo'lm agan xodim lar, keksalar, bolalar, ko‘p bolali oilalaming muammolarini faqatgina iqtisodiy o'sish bilan hal qilib bo'lmaydi. Aholining bu guruhi uchun egasiga borib yetadigan (adresli) yordam dasturini ishlab chiqarishi zarur. Insonning salomatligiga 4 guruhdagi omil ta ’sir ko'rsatadi: - daromad; - yashash tarzi; — atrof-m uhit; — kasbga doir kasalliklar — tibbiy sifat xizmati. O 'tish davrini boshdan kechirayotgan mamlakatlarda sog'liqni saqlash tizimi 4 usulda mablag'ni ta ’minlaydi: 1-usul - naqd pul bilan ta ’minlash - budjetdan mablag' ajratish; 2-usul - xususiy sug'urtalash tizimi - AQSHda; 3-u su l — ijtim o iy him o y alash - A rg en tin a, K o rey a, Urugvay, Chili, O'zbekistonda; 4-usul — soliq tushumlaridan mablag' ajratish - Daniya, Norvegiya, Shvetsiya, Lotin Amerikasi, Yaqin Sharq, Shimoliy Afrikada. Erkinlashtirish va iqtisodiy o'sish. O 'tish davrini boshdan kechirayotgan barcha mamlakatlarda iqtisodiy ahvolni yaxshi- lashda keng ko'lam li erkinlashtirish va barqarorlashtirish omillari muhim rol o'ynaydi. Erkinlashtirish narx-navoni erkin belgi- lashni, savdoning davlat tom onidan nazorat qilishning to 'x - 338 tatilish in i, yangi kom paniyalarni h ech b ir to 'siq siz tuzish mumkinligini taqozo etadi. Barqarorlashtirish inflatsiyaning qisqartirilishini, xalq xo‘jaligi tashqi iqtisodiy sohalardagi nomutanosibliklar bartaraf qilinishini ko'zda tutadi. Bozor iqtisodiga erishgan turli mamlakatlarning tajribasi shuni ko ‘rsatadiki, agar inflatsiya darajasi taxm inan 50 % dan oshsa, iqtisodning rivojlanishi keskin sekinlashadi. Inflatsiyaning yuqori b o ‘lishi nisbiy narx om ilini buzib aks ettiradi, mavhumlikni keltirib chiqaradi. Mavhumlik om onatlam ing jam g‘arilishiga investitsiyalashga halaqit beradi. Shuning uchun erkinlashtirish h ar doim iqtisodiy o‘sishning asosi hisoblanadigan narxlami barqarorlashtirish bilan birga olib borilishi lozim. Erkinlashtirish, barqarorlashtirish va iqtisodiy o‘sish bir-birlari bilan uzviy bog'langan. Bu Osiyo, Yevropa davlatlari uchun ham taalluqli. Barcha m intaqalarda iqtisodiy o ‘sishning sabablari yangi kom paniyalam ing ochilishiga, xizmat ko'rsatish, eksport, ishlab chiqarish so h alari, qishloq x o ‘ja lig in in g rivojlanishi bilan izohlanadi. Yüklə 7,36 Mb. Dostları ilə paylaş:
|