‘zbekist0n respublikasi oliy уа ‘rta maxsus ta’lim vazirligi
Yüklə 7,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
in tegratsiya
hisoblanadi. Jahonning 299 yetakchi davlatlari o‘rtasida iqtisodiy munosabatlar faol, integra tsion guruhlar va ulaming a’zolari o‘rtasida yanada jadal sur’at- larda rivojlanmoqda. Rivojlangan mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishidagi muhim jihatlaridan biri iqtisodiyotga davlat aralashuvining kamayishi, iqtisodiyotning erkinlashish jarayonidir. Birinchi jahon umshidan XX asrning 80-yillariga qadar rivojlangan mamlakatlarda davlat tom onidan iqtisodiyotga aralashish darajasi davlat xarajatlari va iqtisodiyotda davlat sektori ulushining o‘sishi shaklida jadal sur’atlarda ortib bordi. Jahon iqtisodiyotida globallashuv va integratsiya jarayon- larining chuqurlashishi natijasida aksariyat rivojlangan mam lakatlarda davlat xarajatlarining YIM dagi ulushi qisqarib bordi. Bundan tashqari, xususiylashtirish, transport, aloqa, ener getika, kommunal xo‘jalik kabi tarmoqlarda davlat mulkini xususiy kompaniyalarning boshqaruv ixtiyoriga topshirish boshlandi. XXI asrning boshlariga kelib rivojlangan mam lakatlar iqtisodiyotining tarkibi postindustrial tarkibga ega bo‘la boshladi. Iqtisodiyot tarkibida birlamchi (qishloq xo‘jaligi, qazib olish, o‘rmon, baliqchilik), ikkilamchi tarmoqlar (sanoat, qurilish) qisqargani holda uchlamchi tarmoqlar (xizmatlar sohasi) ulushi osha boshladi. XX asming birinchi yarmida transport, savdo maishiy xizmat, ta ’lim iqtisodiyotning asosiy xizmatlar sohasidagi tarmog‘iga aylangan bo‘lsa, ikkinchi jahon urushidan keyin xizmatlar ijtimoiy soha — ta’lim, fan, sog‘liqni saqlash, jismoniy tarbiya va sport, madaniyat, san’at, uy-joy kommunal xo‘jaligi ijtimoiy ta’minot hisobiga keyinchalik esa moliya xizmatlari, axborot- kommunikatsiya xizmatlari hisobiga jadal rivojlandi. Rivojlangan mamlakatlarda moliya sektori iqtisodiyot holatini ifoda etuvchi asosiy indikatorga aylanib bormoqda. Rivojlangan mamlakatlarda davlat xarajatlarining ortishi budjet taqchilligiga va davlat qarzlaming vujudga kelishiga olib keldi. Yevropa mamlakatlarining aksariyatida davlat qarzi yalpi ichki mahsulotga nisbatan 50 % dan oshadi, 2012-yilda Gretsiya, 300 Italiya, Islandiya, Belgiyada 100 % lik ko‘rsatkichlardan oshib ketdi. Ushbu mamlakatlarda inflatsiya darajasi o‘zgarib turibdi. Ijtimoiy soha rivojiangan mamlakatlarda aholining daro- madlar bo‘yicha tabaqalashuvidagi farqning qisqarishi kuzatildi. Aholi daromadlarining o‘sishi bilan bir vaqtda boy va kambag'al qatlamlar daromadlaridagi farqlar qisqardi. Aholi daromad larining keskin oshishi natijasida о‘rta sinfning shakllanishi ijtimoiy tabaqalashuvning qisqarish sabablaridan biri hisob lanadi. Shuningdek, ish vaqti davomiyligi va ishsizlik darajasi o ‘rtasida ham farq kuzatiladi. Aholi turm ush darajasining yuqoriligiga qaramasdan bir ishchiga hisoblangan rasmiy ish soatlari 1800 soat atrofida. Ishsizlik darajasi 2012-yilda G ‘arbiy Yevropada Ispaniya 30 %, Gretsiya 26 %, Italiya 20 % kuzatildi. Ishsizlik darajasi va iqtisodiy o‘sish suratlari o'rtasida to ‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liqlik mavjudligini Yaponiya misolida ko'rishimiz mumkin. 2010- yildagi iqtisodiy o‘sish suratlarining pastligiga qaramasdan, yapon firmalari o ‘z ishchi, xizmatchilarini kamdan-kam hollarda ish- dan bo'shatishadi. Rivojiangan malakatlarda, xususan, G ‘arbiy Yevropa mam- laktlarida demografik jarayonlarda umumiy aholi sonida keksa yoshlilar (65 yoshdan oshgan) — demografik vaziyat — aholining qarishi muammosi haqida bormoqda. Agar keksalar sonining ulushi 12 % dan oshsa, ushbu mamlakatlar aholisi qariyotgan hisoblanadi. Masalan, G ‘arbiy Yevropada 15 %, AQSH 12 %, Yaponiya 15% ni tashkil etadi. Aholining qarishi pensiya to'lovlari, keksalami parvarishlashni tashkil etish ularga tibbiy xizmat kabi qo‘shimcha mablag‘lami talab etadi. A holining qarishi m ahsulot ishlab chiqarish, xizm at ko‘rsatish sohasiga jiddiy ta ’sir o‘tkazadi. G ‘arb iqtisodchilari aholi qarishi muammosini iqtisodiy salohiyatning pasayishi bilan baholaydi. 301 12.2. Jahon iqtisodiyotida xalqaro korporatsiyalar BMT Ekspertlarining fikricha, Transmilliy korporatsiyalar (TMK) Jahon iqtisodining «dvigatellaridir». 100 ta eng yirik xalqaro kompaniyalarning 40 % mulki (shu jumladan moliyaviy mulki) boshqa davlatlar hududida joylashgan. Transmilliy korpo- ratsiyalarning asosiy qismi AQSH, YI davlatlari, Yaponiya, Rossiyada joylashgan. TMK jahon sanoat ishlab chiqarishining 40%igacha, xalqaro savdoning yarmini nazorat qiladi. TMK korxonalarida ishlab chiqarilgan mahsulotlarning miqdori yiliga 1 trln. dollardan oshib ketadi. Xo‘sh, transmilliy korporatsiyalar nima, ularga qanaqa kompaniyalar kiradi? An’anaviy ravishda xalqaro korporatsiyalar faoliyatini o‘rganadigan BMT uzoq vaqt mobaynida ularga yillik aylanmasi 100 mln dollardan oshuvchi va kamida 6 davlatda filiali bo'lgan firmalarni qo‘shadi. Keyingi yillarda boshqa bir ko‘rsatkich: rezident davlatdan tashqarida sotilgan mahsulotlar miqdori kiritildi. Bu ko‘rsatkich bo‘yicha jahonda Shveyt- sariyaning «Nestle» firmasi (98%) ilg‘orlardan biri sanaladi. BMT metodologiyasiga ko‘ra, xalqaro korporatsiyani uning aktivlari strukturasiga qarab ham aniqlash mumkin. Transmilliy korporatsiyalar ichida eng ko‘p xorijiy aktivga (moliya sektori — transmilliy banklardan tashqari) Angliya — Gollandiya konserni «Royal-Datch shell», keyin AQSHning 4 firmasi: «Ford», «Jeneral-motors», «Ekson» va «IBM» ega. G ‘arb iqti sodiy adabiyotlarida xalqaro monopoliyaning ko‘plab turlarini uchratish mumkin: ko‘p milliy korporatsiyalar, baynalmilal korporatsiyalar. Rossiyalik iqtisodchilar quyidagi klassifikatsiyani beradi. Transmilliy korporatsiyalar — bu xorijiy aktivga ega bo‘lgan milliy monopoliyalar. Ularning ishlab chiqarish va savdo-sotiq faoliyatlari bir davlat chegarasidan chiqib ketadi. Korporatsiya deb AQSHda hissadorlik jamiyatini aytishadi. Zamonaviy Transmilliy korporatsiyalarning ko‘pchiligi Amerika kompaniyalarining ekspansiyasi vujudga kelganligi tufayli bu 302 termin kirib keldi. Transmilliy korporatsiyalarning huquqiy rejimi filiallar va sho’ba korxonalari tashkil etish orqali turli davlatlarda faoliyat yuritishni nazarda tutadi. Bu kompaniyalar nisbatan mustaqil bo'lgan ishlab chiqarish va tayyor mahsulotlami sotish, ilmiy tadqiqot, iste’molchilarga xizmat ko'rsatish xizmatlariga ega. Umuman, ular yagona ishlab chiqarish-sotish majmuyini tashkil etadi va bu majmuada hissadorlik kapitalga faqat ta’sischi davlat egalik qiladi. Shu bilan birga filial va shu’ba korxonalari aralash korxonalar bo‘lishi va ularda milliy kapital ustunlik qilishi mumkin. Ko‘pmilliy korporatsiyalar (KMK) — ishlab chiqarish va ilmiy tadqiqotchilik asosida bir necha davlat milliy kor- poratsiyalarini birlashtimvchi xalqaro korporatsiyadir. Bunga 1907-yildan buyon mavjud b o ‘lgan Angliya — Gollandiya «Royal-Datch shell» konsemini ko'rsatish mumkin. Bu kompa- niyaning hozirgi kapitali 60:40 nisbatda taqsimlangan. Ko'pmilliy korporatsiyalarga mashinasozlik, elektron injeneriyaga ixtisos- lashgan, Yevropada mashhur Shveytsariya-Shvetsiya A W (Asea Brown Bovery) kompaniyasini ko'rsatish mumkin. Yevropaning ilg‘or ko‘pmilliy кофога1з1уа1ап qatoriga Angliya — Gollandiya kimyo-texnologiya «Yunilever» konsernini ham q o ‘shish mumkin. Transmilliy va ko‘pmilliy кофога151уа1аща xalqaro kompa niyalar ichida ajralib turuvchi global korporatsiyalami (GK) ham qo‘shish kerak. Ular 80-yillarda vujudga keldi va kuchga kirib bormoqda. Global кофога1з1уа1аг zamonaviy jahon moliya kapitalining butun qudratini namoyon qiladi. Globalizatsiyaga ko‘proq kimyo, elektrotexnika, elektron, neft, avtomobil, axborot, bank va boshqa bir necha sohalar moyil. Transmilliy korporatsiyalar paydo boMishiga sabab nima? Ular paydo bo‘lishining eng umumiy sababi milliy — davlat chegaralaridan chiqib ketgan ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi asosida ishlab chiqarish va kapitalning baynal- milallashuvidir. Ishlab chiqarish va kapitalning baynalmilallashuvi yirik kompaniyalar tomonidan xorijda o‘z bo‘limlarini tashkil etishi va milliy кофоШ51уа1агшщ transmilliy кофога181уа1а^а 303 aylanishi orqali ekspansiya xarakteriga ega bo‘ladi. Kapital olib chiqish xalqaro korporatsiyalarning shakllanishi va rivojlani shining eng muhim omiliga aylanmoqda. Transmilliy korporatsiyalar vujudga kelishining aniq sabablari qatoriga haddan oshiq foyda olishga intilishni ko‘rsatish mumkin. 0 ‘z navbatida, o‘tkir raqobat, bu kurashda tirik qolish zaruriyati ham xalqaro miqyosda ishlab chiqarish va kapitalning konsentratsiyasi va TMK paydo bo‘lishiga olib keldi. Jahon xo‘jaligida ro‘y beruvchi iqtisodiy jarayonlarning obyektiv natijasi sifatida vujudga kelgan transmilliy korpo ratsiyalar qator o‘ziga xos xususiyatlarga ega. TMK xalqaro mehnat taqsimotining faol ishtirokchisi bo‘lib, uning rivojlani- shiga o‘z hissalarini qo‘shadi. Transmilliy korporatsiyalar kapitalining harakati, odatda, korporatsiya joylashgan davlatda bo‘layotgan jarayonlardan mustaqil ravishda ro‘y beradi. Transmilliy korporatsiyalar yirik investitsiyalar va yuqori malakali personal talab qiluvchi yuqori texnologiyali, ilmtalab sohalarga kirib boradi. Bunda ushbu sohalarni transmilliy korporatsiyalar to monidan monopoliya qilish tendensiyasi sezilmoqda. Kapitalistik 3 dunyo sanoat mahsulotining - qismi 2 mingga yaqin eng yirik korporatsiyalar tomonidan ishlab chiqarilgan. Ularning bir necha yuztasi eng muhim mahsulotlaming 50 % idan 80% igacha bo‘lgan qismini ishlab chiqaradi. 500 ta eng kuchli transmilliy korporatsiyalardan 85 tasi barcha xorijdagi investitsiyalarning 70 % ini nazorat qiladi. Bu 500 gigant elektronika va kimyoning 80 %, farmatsevtikaning 95 %, mashinasozlikning 76 % mahsulotini sotadi. G ‘arb iqtisodchilarning prognozlariga ko‘ra, jahon xo‘jaligida 300— 600 transmilliy korporatsiyalar hukmronligi o‘rnatildi. Bunda 300 korporatsiya jahon yalpi mahsulotining 75 % ini nazorat qiladi, o‘z ishlab chiqarishlari va xizmatlarini sezilarli ravishda diversifikatsiya qiladilar. 304 Masalan, Shvetsiyaning «Volvo» avtomobil konsemi hozir- dayoq nafaqat avtomobil chiqarmoqda. Bu transmilliy korpo ratsiya Shvetsiyada 30 ta, xorijda bir necha o‘nta turli ixtisosli yirik shu’ba korxonalariga ega bo'lib, katerlar uchun motorlar, aviadvigatellar, mahsulotlar ishlab chiqarmoqda. 0 ‘z navbatida, AQSHning 500 eng yirik transmilliy korporatsiyalari o‘rta hisobda 11 sohada, eng kuchlilari esa 30—50 sohada korxonalarga ega. 100 ta ilg'or sanoat firmalaridan Angliyada - 96 ta, Germa- niyada - 78 ta, Fransiyada - 84 ta va Italiyada - 90 tasi ko‘p sohalidir. Kuchli ishlab chiqarish bazasiga ega bo‘lgan transmilliy korporatsiyalar ishlab chiqarishni, tovar bozorlarini samarali rejalashtirishni ta’minlovchi ishlab chiqarish — savdo siyosatini yurgizadi. Rejalashtirish bosh kompaniya doirasida amalga oshiriladi va shu’ba korxonalariga tarqatiladi. Xalqaro korporatsiyalar vujudga kelishi va rivojlanishiga misol qilib, o‘z qo‘lida jahon kundalik elektr jihozlari va sanoat uskunalari bozorining 25%ini ushlab turgan «Elektrolyuks» TMKni ko‘rsatish mumkin. 1912-yilda ikki shved kompa- niyalarining birlashishi natijasida vujudga kelgan «Elektrolyuks» 20-yillardayoq Avstraliya va Yangi Zelandiya bozoriga chiqib, u yerda o‘z ishlab chiqarishini tashkil qildi. Oxirgi o‘n yillikda «Elektrolyuks» AQSHda uchinchi o'rinda turuvchi, «Vestin- gauz», «Gibson» va boshqa markalar ostida kundalik texnika ishlab chiqaruvchi «Uayt Konsolideyted» kompaniyasini, Italiya va butun janubiy Yevropada eng yirik elektr tovarlari ishlab chiqaruvchi «Zanussi» firmasi va shuningdek, GFR asosiy elektr tovarlari ishlab chiqaruvchi «AEG» firmasini sotib oldi. Bu uch firmani qo‘shib olganidan keyin «Elektrolyuks» 75 mamlakatda kundalik elektrotexnikani ishlab chiqarish, sotish va xizmat ko‘rsatish bo‘yicha rivojiangan tizimga ega bo‘lgan, o‘z sohasida jahonda lider kompaniyaga aylandi (14-chizma). 0 ‘z ekspansiyasini kengaytira borib, transmilliy korpo ratsiyalar jahon bozorini o'zlashtirishning turli shakllaridan foydalanadilar. 305 Bu shakllar ko‘p jihatdan shartnom aga asoslanadi va hissadorlik kapitalida boshqa firmalarning qatnashishiga bog‘liq emas. TMK iqtisodiyotining bunday shakllariga ko‘pincha quyidagilar kiritiladi: 1) litsenziya berish; 2) franchayzing; 3) boshqaruv shartnomalari; 4) texnik va marketing xizmatlari ko'rsatish; 5) korxonalarni «kalit ostida» topshirish; 6) vaqt bo‘yicha cheklangan qo‘shma korxonalar tuzish haqidagi shartnomalar va alohida operatsiyalami amalga oshirish bo‘yicha kelishuvlar. Litsenzion kelishuv — yuridik shartnoma bo‘lib, unga ko‘ra litsenziar litsenziantga bir qancha muddatga m a’lum to ‘lov evaziga ma’lum huquqlar beradi. Litsenziya berish transmilliy korporatsiyaning ichki firma shartnomalari bo‘yicha ham, texnologiya berishning tashqi kanallari bo‘yicha ham amalga oshiriladi. Franchayzing — uzoq muddatga mo‘ljallangan litsenzion kelishuvdir. Bunda franchayzer klient firmaga m a’lum huquqlar beradi. Bu huquqlar o‘z ichiga ma’lum to ‘lov evaziga savdo markasi yoki firma nomidan foydalanish, shuningdek, texnik yordam ko'rsatish, ishchi kuchi malakasini oshirish, savdo va boshqarish bo‘yicha xizmat ko‘rsatishni oladi. Texnik xizmat ko‘rsatish — shartnomaga ko‘ra transmilliy korporatsiyalar ushbu firma faoliyatining qandaydir maxsus tomoniga bog'liq bo‘lgan texnik xizmatlarni amalga oshiradilar. K o'pincha bunday shartnom alar m ashina va uskunalarni remont qilish, «nou-xau«dan foydalanish bo'yicha maslahatlar, avariyalami tugatish va sifatni nazorat qilish bilan bog‘liq bo‘ladi. Korxonani «kalit ostida» topshirish haqidagi shartnomalar. Bunda transmilliy korporatsiya ma’lum obyektni rejalashtirish va qurish uchun zarur bo‘lgan barcha (yoki asosiy ko‘pchilik) faoliyatni amalga oshirish javobgarligini oladi. Boshqaruv shartnomalari — shartnomaga ko‘ra korxonanani m a’lum to ‘lov evaziga boshqa korxonalarga beriladi. Transmilliy korporatsiyalar tomonidan xalqaro bozorlami egallashning eng yangi shakllaridan biri xorijda maxsus inves- titsion kompaniyalar tashkil qilishdir. Bu kompaniyalarning 306 vazifasi TMKning shu’ba va hamkorlikdagi korxonalarining mahsulotlarini mintaqaviy bozorlarga chiqarishni rag‘batlantirish uchun ulami investitsiyalashdir. Bunday usuldan alkogolsiz ichimliklarni sotish bo‘yicha eng yirik xalqaro kom paniyalar «Pepsi-kola» va «Koka-kola» foydalanishadi. Transmilliy korporatsiyalar zamonaviy jahon xo'jaligining muhim ishtirokchilariga aylandi. Sanoati rivojiangan daviatlar uchun aynan TMK larining xorijdagi faoliyati ularning tashqi iqtisodiy aloqalaming xarak- terini belgilab beradi. M DH hududida ham TMKlar mavjud bo‘lib ular asosan neft, gaz sohasida faoliyat yuritadi (12-chizma). Bu daviatlar eksportida milliy kompaniyalaming o‘zlarining xorijdagi filiallariga tovar yetkazib berishlari va xizmat ko'rsatish- larining ulushi kattadir. Transmilliy korporatsiyalarning sohaviy strukturasi ham turli-tum andir. Xalqaro korporatsiyalarning 60 %i ishlab chiqarisTi sohasida, 37 %i xizmatda va 3 %i qazib chiqarish va qishloq xo'jaligi sohasida faoliyat yuritadi. Transmilliy korporatsiyalar investitsiyalarining mintaqaviy- sohaviy yo‘nalishi juda xarakterlidir. Odatda, ular «yangi indust rial daviatlar» nisbatan rivojiangan va rivojlanayotgan daviatlar qayta ishlovchi sanoatiga kapital qo‘yadi. Bunda kapital oluvchi daviatlar orasida investitsiyalar uchun raqobatchilik kurashi ro‘y beradi. Shu jumladan TMKlar 3 ta yirik guruhga ham ajratiladi (13-chizma). Transmilliy korporatsiyalar u yoki bu davlatning xalqaro iqtisodiy aloqalar tizimidagi taqdirini aniqlovchi omilga aylan- moqda. TMKning faol ishlab chiqarish, investitsion, savdo faoliyati tufayli ular ishlab chiqarish va mahsulotlarni taqsim- lashning xalqaro tartibga soluvchisiga aylanmoqda va hatto BMT ekspertlarining fikricha jahonda iqtisodiy integratsiyasiga sharoit yaratmoqda. Ularning quyidagi turlari mavjud (14-chizma). Transmilliy korporatsiyalarning jahon xo'jaligi va xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimidagi faoliyatining yaxshi tomon- 307 |