‘zbekist0n respublikasi oliy уа ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

M irsa id o v M .S .
Xalqaro iqtisodiy munosabatlar. — Т.: «Iqtisod-
moliya»io 2007.
8. Доклад о мировом развитии. Развитие и изменение климатаю
Журнал. Всемирный Банк Вашингтон. 2010 .
Saytlar:
1 .www.wikipedia.org
2.www.economywatch.com
3.www.data.worldbank.org
4-www.mapsofworld.com

---

X III bob. IQ T IS O D IY O T I RTVOJLANAYOTGAN 
M AM LAKATLAR
Reja:
13.1. Rivojlanayotgan mamlakatlaming guruhlanishi va o'ziga xos
xususiy atlari.
13.2. Neft eksport qiluvchi mamlakatlar.
13.3. Jahon iqtisodiyotida yangi industrial mamlakatlar.
13.1. Rivojlanayotgan m am lakatlarning guruhlanishi va 
o ‘ziga xos xususiyatlari
XX asming ikkinchi yarmidan boshlab xalqaro iqtisodiy 
munosabatlar rivojlanishining ko‘proq ahamiyatli tomonlaridan 
bin, ularning sobiq koloniyalar va ularga qarashli territoriya- 
laridagi roli va ahamiyatini kuchaytirishdan iborat bo‘lib 
hisoblanadi. Bu mamlakatlarni hozirda rivojlanayotgan mam­
lakatlar yoki ulami tez-tez ozod etilgan mamlakatlar, «uchinchi 
dunyo mamlakatlari», «janub» mamlakatlari, «periferiya» mam­
lakatlari sifatida ham tilga olishadi. «Rivojlanayotgan mam­
lakatlar» atamasi bir qadar shartli bo'lib, bularning ba’zilari 
siyosiy mustaqillikka XIX asrda, ba’zilari esa XX asrning 
ikkinchi yarmida jahon urushi tugagandan keyingi o‘n yilliklarda 
erishgan.
Bunday mamlakatlarga Osiyo, Afrika, Lotin Amerikasi, 
Okeaniyadagi 
125 ta m am lakat 
hamda dunyoda rivojlanish 
darajasi past bo‘lgan 
40 ga yaqin m am lakat 
kiritiladi. Ular yer 
yuzasining 60 foizi maydonini egallagan bo‘lib, yer yuzi 
aholisining deyarli 80 foizi ushbu mintaqalarda istiqomat qiladi. 
Ularning umumjahon YIMdagi hissasi 18 foizi sanoat ishlab 
chiqarish 14 foizni tashkil etadi. Osiyo, Afrika, mamlakatlaming 
ko'pchiligi o‘tmishda Angliya, Fransiya, Belgiya, Gollandiya, 
Germaniya, Portugaliya va Ispaniya kabi davlatlarning mustam- 
lakalari edi. Rivojlanayotgan mamlakatlarga xos bo‘lgan jihatlar 
quyidagilardan iborat:
313

---

a) ichki ijtimoiy-iqtisodiy tuzilmadagi o'tish davri xusu­
siyatlari (dualizm, ko‘p ukladlilik);
b) ishlab chiqarish kuchlarining past darajada rivojlan- 
ganligi (qishloq xo‘jaligi, sanoat, xizmat ko‘rsatish sohasidagi 
qoloqlik);
d) jahon xo'jaligi tizimidagi qaramlik.
«Uchinchi dunyo» mamlakatlarining jahon xo'jaligida tutgan 
o‘rni, ulaming tabiiy boyliklarga mo'lligi, aholisi sonining ko'pligi 
bilan ajralib turadi. Bu mamlakatlarda sanoat xomashyolarining 
mavjudligi.
— tabiiy resurslarning (mis, neft, gaz, nikel, boksit) 2/3 
qismi;
— temir rudasi, uranning 1/3 qismi;
— volfram, marganets, qo‘rg‘oshinning 1/4 qismi mavjud.
Rivojlanayotgan mamlakatlar qimmatbaho ma’danlari va
tabiiy resurslari bo'yicha dunyo zaxiralarida muhim o ‘rin 
egallaydi (bularga neftni eksport qiluvchi davlatlar) kiradi. 
Rivojlangan mamlakatlarda foydali qazilmalar tekis joylash- 
magan. Foydali qazilmalar ushbu mamlakatlarning 45 tasidagina 
mavjud.
Masalan, energetika zaxiralariga ham 2/3 qism mamlakat 
ega emas. Vyetnam 25 %, Marokash 20 %, Pokiston 22 %, 
Janubiy Koreya 30 % ularni chetdan olib keladi. Jamiyatning 
ijtimoiy tarkibi rivojlangan mamlakatlardan keskin farq qiladi. 
Bu m am lakatlarda demografik portlash muammosi bilan 
birgalikda aholi daromadlari borasida kuchli ijtimoiy tabaqa- 
lashuv, rivojlanmagan ijtimoiy infratuzilma mavjud.
Bularga ta’lim, sog'liqni saqlash, uy-joy kommunal xo'jaligi, 
savodsizlik darajasi juda yuqori boigan davlatlar ya’ni Braziliya
11 %, Nigeriya 3 %, Xitoy 39 %, Misr 29 
%
kabi davlatlar 
kiradi.
Rivojlanayotgan mamlakatlami tavsiflashda quyidagi ko'rsat- 
kichlardan foydalaniladi:
— geografik joylashishi;
— sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarish rivojlanganligi;
— sanoat mahsulotlarining eksportdagi ulushi;
314

---

— iqtisodiy rivojlanish darajasi.
Rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiy taraqqiyot darajasi 
eng past, o‘rtacha, yuqori, daromad mezoni kabi toifalarga 
bo'lish bilan belgilanadi:
1. Eng past daromadli mamlakatlarga Afnkadagi mamlakat­
lam ing ko‘pchiligi, Osiyoda 10 tadan ortiq ham da Karib 
havzasidagi Gaiti kiradi.
2. 0 ‘rta c h a darom adga ega b o 'lg an m am lakatlarga 
Iordaniya, Eron, Yaman, Livan, Lotin Amerikasi, Karib 
havzasidagi davlatlaming aksariyati, Okeaniyadagi Papua, Yangi 
Gvineya davlati kiradi.
3. Yuqori daromadli mamlakatlar toifasiga ikki turdagi 
mamlakatlar kiradi. Bular:
— neft eksport qiluvchi mamlakatlar;
— yangi industrial mamlakatlar.
Rivojlanayotgan mamlakatlar guruhida aholi jon boshiga 
to ‘g‘ri keladigan YMD bo‘yicha':
1. Singapur — 62.200 $;
2. Gonkong — 45.600 $;
3. Janubiy Korea — 30.200 $;
4. Saudiya Arabistoni — 24.200 $.
Aholi jon boshiga to ‘g‘ri keladigan daromad 2010-yiIda 
dunyodagi barcha mamlakatlarning umumiy yalpi ichki mahsu­
loti 65,144,4 mlrd dollarni tashkil etadi.
Shundan:
— rivojiangan mamlakatlar — 38.133,5 mlrd $ — 36,100 $;
— rivojlanayotgan m am lakatlar — 15.613,9 mlrd $ — 
4,500 $;
— rivojlanish darajasi past mamlakatlar ~ 1935,2 mlrd $ — 
1494 $ (jahon bo‘yicha o‘rtacha 9832 $).
2010-yilda b a’zi rivojiangan va rivojlanayotgan m am ­
lakatlarda bir yilda aholi jon boshiga to ‘g‘ri kelgan daromadlar 
(AQSH dollari hisobida):
1 С пи сок стран по ВВП (П П С ) М еждународное валютного фонда 
за 2010 год.
315

---

1. Lixtenshteyn — 122.000 $;
2. Qatari - 45.300 $;
3. Lyuksemburg — 81.200 $;
4. Norvegiya — 59.100 $;
5. Quvayt — 57.500 $;
6. Bruney — 50.300 $;
7. Monako — 33.000 $.
Izoh. Bu ko‘rsatkichlar o‘zgarib turishi ham mumkin.
Jahon tajribasi shuni ko‘rsatadiki, rivojlanayotgan mamla­
katlarda qashshoqlikning yanada kengroq tarqalishining ku- 
chayishiga olib keluvchi omil kam taraqqiy etgan holda mam- 
lakatdagi boylar hamda kambag‘allar o'rtasidagi tafovut o‘sib 
borishidan iborat. Rivojlanayotgan mamlakatlar aholisining 
65 % dan ortig‘i qishloq joylarda istiqomat qiladi va qishloq 
xo'jaligida band bo‘lganlarning salmog‘i 60% ni tashkil qiladi 
(22-jadval).
Rivojlanish darajasi past bo'lgan mamlakatlarda birlamchi 
xomashyodan ishlab chiqarish yo‘lga qo'yilgan bo'lib, ikkilamchi 
va uchlamchi tarmoqlar keyingi o'rinlarda turadi.
13.2. Neft eksport qiluvchi mamlakatlar
Neft jahonning 80 mamlakatida qazib chiqariladi. Bu ayrim 
davlatlar uchun xalqaro ixtisoslashgan soha hisoblanadi. Jahon 
neft sanoatining muhim xususiyatlaridan biri shundaki, neft 
zaxirasining 4/5 qismidan ortig‘i, qazib chiqarishning 1/2 qismiga 
yaqini rivojlanayotgan mamlakatlarga to ‘g‘ri keladi. Ushbu 
mamlakatlar, neftni eksport qiluvchi mamlakatlar tashkiloti 
a’zolari, chetga neft chiqaruvchi asosiy mamlakatlardir. Bular 
yaqin va 0 ‘rta Sharq, ya’ni Fors ko‘rfazi davlatlariga jahonda 
aniqlangan neft zaxirasining 2/3 qismi to ‘g‘ri keladi.
Neft qazib chiqaradigan mamlakatlar orasida birinchi o ‘rinni 
Saudiya Arabistoni egallaydi (1 kunda 10.8 mln barrel) keyingi 
o‘rinlarda Rossiya, Eron, Xitoy va boshqalar. Neftni eng ko‘p 
eksport qiluvchi mamlakatlar ichida Saudiya Arabistoni (kuniga 
8.7 mln barrel) (Rossiya, Eron, BAA va boshqa mamlakatlar).
316

---

In
so
n 
om
il
i 
к
о
‘r
sa
tk
ic
h
la
ri
1
.«5
>
О
_ 
Л
ч о
D
u
n
y
o
b
o
‘
y
i
c
h
s o
VO
г С
г ч
»П
о
о о
о
»—i
4 0
r <
г о
о*\
о о
ON
4 0
Tj-
г ч
ГО
I
I
Ш
е й
' t i
g §
о
o o
9
8
,
6
ГО
ГО
о о
О
4 0
ГО
ГО
'З -
г о
г о
5
7
S
s
ГО
- C
g
о
J > a
о * *
L
ON
> k
л
с з
с
ГО
г о
c ? i <
t j
-
2
•=
Tt* »п
о
4 0
ГО
t
i
4 0
ел IT-
О л
4 0
m
in
4 0
4 0
*—
ч
СМ
o1 I
X) +-
e
ТГ
О
Г"-
-
1
с о
n