‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi q. S. Abdurashidov, B. A. Hobilov

noagressiv,
77

---

kuchsiz agressiv va kuchli agressiv.
Muhitning agressivlik darajasini aniqlash 
uchun atmosferada kuzatuv ishlari olib boriladi, qurilish materiallari uchun 
zararli hisoblangan havodagi va yog'in-sochindan tushgan suyuq, qattiq va 
gazsimon kimyoviy moddalaming tarkibi, xossasi va konsentratsiyasi asboblar 
yordamida o'lchanadi. Agressiv moddalaming tarkibi va konsentratsiyasini 
aniqlash uchun namunalar uch kun mobaynida tomdan yuqori va yerga 
yaqin qatlamlardan olinadi. Olingan ma’lumotlar muhitning agressivlik 
toifasini aniqlash va tekshirilayotgan konstruksiyani keyingi hisoblarida 
kerak bo'ladigan, qurilish materiallari ish sharoiti koeffitsientlarini 
oydinlashtirish imkonini beradi.
Shamol kuchi hisoblanar ekan, shamolning tezligi va yo'nalishini 
o'lchashda inshoot va relyefning aerodinamik xususiyatlari ta’sirini chiqarib 
tashlash lozim. O'lchashlar yerdan 1,5 m, tomning eng baland yeridan 2 
m balandlikda olinadi.
Konstruksiyalami detalma-detal tekshirishni eng mas’uliyatli 
elementlardan boshlash kerak. Tekshirishdan maqsad — shikastlangan joylami 
aniqlash. Yuk ko'taruvchi nuqsonli elementlami shartli ravishda ikki guruhga 
bo'lish mumkin: birinchi guruh shikastlari ko'zga tashlanmaydi, ikkinchi 
guruhda kichkina joydagi yemirilishlar ko'rinib turadi. Birinchi guruhga 
xos nuqsonlami aniqlashda obyektning tayanch qismlari va birikmalarga 
alohida e’tibor berish zarur. Elementlar tayanchining to'g'riligi, tayanch 
maydonchasiga to'g'ri biriktirilganligi, payvandlash sifati, boltli 
birikmalarning tig'iz buralganligi tekshiriladi. Payvand choklari teshirilar 
ekan, birinchi navbatda katta zo'riqishli steijenlar kelib tutashadigan tugunlar 
ko'zdan kechiriladi. Tekshiruv chog'ida ortiqcha montaj choklarini belgilab 
qo'yish zarur, chunki ular konstruksiyaning hisoblash sxemasini o'zgartirishi 
mumkin. Metal konstruksiyalarning siqiluvchan elementlarini alohida 
sinchkovlik bilan tekshirish zarur. Metal fermalaming siqilishga ishlaydigan 
steijenlarida bukilish hollari ko'p uchraydigan nuqsonlardan hisoblanadi. 
Vertikal va gorizontal bog'lagichlar (svyazi) puxta tekshirilishi lozim.
Nuqsonlarning ikkinchi guruhiga kichik yemirilishlar tufayli zaiflashgan 
elementlar kiradi. Boltlardagi kesilgan va tilingan joylar, siniqlar, alohida 
elementlarning uzilgan yerlari va boshqalar ana shular jumlasidandir.
Uslubiy nuqtayi nazardan zaiflanishlarning ikki xilini alohida guruhga 
ajratish mumkin. Bular zanglashlar va yoriqlardir. Tekshirish jarayonida 
yoriqlaming mavjudligi aniqlanadi, ularning paydo bo'lish sabablari 
o'rganiladi, eng ko'p zang bosgan joylar belgilanadi.
Konstruksiyalarning zang bosgan elementlarini aniqlashda shuni nazarda 
tutish kerakki, texnologik jarayon bo'yicha agressiv moddalar mavjud 
bo'ladigan sexlardagi metall va temirbeton konstruksiyalar ko'proq zanglaydi.
78

---

Oddiy bino va inshootlarda agressiv grunt suvlari ta’sirida binoning yer osti 
qismi va tomi ko'proq zanglaydi. Maksimal kuchlanishlar hosil bo'ladigan 
uchastkalar, yig'iq kuchlar qo'yilgan joylar, ventilatsiya tizimining kirish 
qismlari va yaxshi shabadalanmaydigan zonalarda, ko'p chang o'tiradigan 
joylarda, shuningdek, betonning himoya qatlami va zangga qarshi qoplama 
ko'chgan yerlarda zang qoplanishini ko'proq kuzatish mumkin.
Qurilish konstruksiyalari ning yuk ko'taruvchi elementlarida eng ko'p 
uchraydigan nuqsonlardan biri yoriqlar bo'lib, bular loyihalash, tayyorlash 
va ekspluatatsiya qilish jarayonida yo'l qo'yilgan xatolar tufayli vujudga keladi.
Metall konstruksiyalarda yoriqlaming paydo bo'lishi aksariyat hollarda 
charchash (усталость) hodisasi bilan bog'liq. Metalining zanglashi ham 
yoriqlar paydo bo'lishiga olib kelishi mumkin. Harorat kuchlanishlari payvand 
choklarda mikroyoriqlar hosil qiladi. Statik yuklar qo'yilgan metall 
konstruksiyalarda yoriqlar quyi temperaturalarda yoki katta tezlik bilan 
yuklangan hollarda paydo bo'ladi. Metall konstruksiyalarning plastikligi 
yuqori bo'lganligi uchun ularda yoriqlar temirbeton, g'isht va tosh 
konstruksiyalarga nisbatan kamroq uchraydi.
Temirbeton va g'ishtin inshootlarni sinchiklab tekshirishda 
konstruksiyalardagi yoriqlarni o'rganish mas’uliyatli bosqichlardan sanaladi. 
Yoriqlarsiz inshootlar yoriqli inshootlarga nisbatan kam uchraydi. Agar 
mikroyoriqlar ham hisobga olinadigan bo'lsa, yoriqlarsiz beton yoki g'isht 
umuman bo'lmaydi, deb aytish mumkin. Yoriqlarga baho berishda asosiy 
mezon ulami yuk ko'taruvchi konstruksiyalarga soladigan havfi qay darajada 
ekanligidir. Xavflilik darajasiga qarab yoriqlarni uch guruhga ajratsa bo'ladi:
1) faqat sirtlaming sifatini pasaytiradigan xavfsiz yoriqlar;
2) kesimlami zaiflashtiradigan xavfli yoriqlar;
3) ikki guruh o'rtasidagi yoriqlar; bu yoriqlar ekspluatatsion sharoitni 
yomonlashtiradi, elementning yeyilishini tezlashtiradi, konstruksiyaning 
ishonchliligi va umrboqiyligini kamaytiradi, ammo konstruksiyalarga bevosita 
xavf solmaydi.
Ikkinchi va uchinchi guruh yoriqlari paydo bo'lgan konstruksiyalarda 
ekspluatatsion sifatlarni tiklashga doir tadbirlar ko'rilishi lozim. 
Konstruksiyaning o'ziga xos tomonlariga qarab qayta tiklashning turli usullari 
qo'llanilishi mumkin. Usullarning eng soddasi — yoriqlarni qorishma bilan 
suvash usulidir. Agar yoriqlar keyinchalik kengayib, konstruksiya 
mustahkamligiga xavf soladigan bo'lsa, uni alohida tig'izlash lozim bo'ladi.
Olib borilgan ko'p sonli tekshiruvlar natijalarining tahlili temirbeton va 
g'ishtin inshootlarning yuk ko'taruvchi elementlarida yoriqlaming paydo 
bo'lishi va rivojlanish qonuniyatlari haqida ma’lum bir tasawur hosil qilish 
imkonini beradi.
79

---

L L
6.1-rasm. Devorlarda
notekis cho'kishdan hosil
bo'lgan yoriqlar.