‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi q. S. Abdurashidov, B. A. Hobilov

1
— 
h a lq a о ‘y iq ; 2 — ten zorezistorlar;
3
— 
b etonning tekshirilayotgan qism i.
sientlarini qay yo'sinda aniqlanganligiga bog'liq..
Agar spravochniklarda berilgan qiymatlardan foydalanilsa, kuchlanishning 
topilgan qiymati taqribiy bo'ladi. O'yib olingan namunalami sinash orqali 
topilgan elastik doimiylar hisobda juda yaxshi natijalar beradi.
Betonning sirtga yaqin qatlamlaridagi siqilish kuchlanishlarini aniqlashda 
kompensatsion usuldan foydalaniladi (7.2-rasm). Kuchlanishlarni 
kompensatsion usulda aniqlashda tekshirilayotgan sirt (3) ga siquvchi bosh 
kuchlanishlar yo'nalishida tenzorezistorlar (1) yopishtiriladi va ulami
7.2-rasm. Betondagi to'liq
kuchlanishlarni kompensatsion
usulda aniqlash.
7.3-rasm. Kompensator.
89

---

asboblarga ulab, boshlang'ich o'lchov sanoqlari olinadi. Keyin 100 mm 
chuqurlikda cho'ntak (2) o'yiladi. Cho'ntakka to'g'ri to'rtburchak shakliga 
ega bo'lgan kompensator (7.3-rasm) joylanadi. Kompensator yon devorlari
1 
bikir, tubi va qopqog'i egiluvchan membranalardan tashkil topgan metall 
qutichadan iborat. Kompensatoming yon atrofi sement qorishma bilan 
qoplanadi. Qorishma qotgach, kompensatoiga bosim ostida moy haydaladi. 
Moyning bosimi manometr (2) orqali nazorat qilinadi. Bosim tenzorezistorlar 
orqali o'lchangan dastlabki ko'rsatkichga yetgunga qadar ko'tarilib boriladi. 
Bosimning ana shu qiymati 15 — 20% xatolik bilan o'sha yerdagi 
kuchlanishning qiymati bilan barobar deb hisoblanadi. Usulning asosiy 
afzalligi shundan iboratki, bunda sinalayotgan inshoot materialining elastiklik 
modulini aniqlashga ehtiyoj bo'lmaydi.
To'liq kuchlanishlarni aniqlashning ko'rib o'tilgan usullari elementning 
bir qismini o'yish — buzish bilan bog'liq. Agar bu nuqson (defekt)lar 
elementning ekspluatatsion sifatlariga salbiy ta’sir ko'rsatadigan bo'lsa yoki 
bu nuqsonlar keyinchalik kattalashib, inshootga xavf soladigan bo'lsa, 
yemirmaydigan usullardan foydalanishga to'g'ri keladi. Qattiq jismlarda 
ultratovush to'lqinlarining tarqalish qonuniyatlariga asoslangan akustik usul 
bunday hollarda eng maqbul usullardan sanaladi. Bosh kuchlanishlarni 
ultratovush usuli bilan aniqlashda materialning elastik doimiylari ham 
ultratovush sinovlari orqali aniqlanadi. (Akustik usul haqida 5 — bobda 
batafsil ma’lumot berilgan.)