‘zbekist0n respubukasi oliy уа ‘rta maxsus ta’lim vazirligi



Yüklə 48 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə127/184
tarix07.01.2024
ölçüsü48 Kb.
#205063
1   ...   123   124   125   126   127   128   129   130   ...   184
61aef8397723d3.50813536

Mo ‘tadil
(muvozanat)
baho talab va taklif nuqtalari kesishgan yerda o‘matiladi 
(yuqorida aytildi). Shularga mos ravishda bozorda baholaming o'zgarishi 
ro‘y beradi.
Daromadlar
nazariyasida kapitalga foiz, ish haqi maijinalistik nuq­
tayi nazardan hal etiladi. Awalgi klassiklaming tovar qiymati sarflan­
gan mehnat bilan o'lchanishi qat’iyan rad etiladi.
Foiz stavkasi darajasi
to‘g‘risida fikr yuritilib, foiz kamayishi bilan 
insonlar kam jamg‘aradilar (va aksincha) degan xulosa chiqariladi. 
Bu qoida keyinchalik uning shogirdi J.M.Keyns tomonidan keng 
foydalanildi.
«Talab bahosi» rivojlantirilib, «talabning elastikligi» konsepsiyasi 
ilgari suriladi, bu talab hajmining baho (narx) o'zgarishiga bog‘liqligi 
ko‘rsatkichidir. 0 ‘rganilayotgan davr qanchalik kichik bo'lsa, talabning 
bahoga ta’siri shunchalik kattadir, davr qanchalik katta bo‘lsa, ishlab 
chiqarish xarajatlari (taklif)ning ta’siri asosiydir.
Bundan olim ikkita iqtisodiy qonun borligi to‘g‘risida xulosa chiqaradi:
1) o‘sib boruvchi foyda va 2) doimiy foyda. Birinchisiga ko‘ra, mehnat 
va kapital sarflari hajmi ortishi, odatda, ishlab chiqarishni tashkil etish- 
ni mukammallashtirishga olib keladi, mehnat va kapitaldan foydalanish 
samaradorligini oshiradi, proporsional (mutanosib) ravishda yuqoriroq 
foyda keltiriladi. Ikkinchisiga ko‘ra, mehnat va boshqa xarajatlar mahsulot 
hajmini proporsional o‘sishiga olib keladi. Olimning fikricha, real hayotda 
bu ikki tendensiya doimo bir-biriga qarama-qarshi turadi.
15.2. J.B.Harkning iqtisodiy ta’limoti
Jon Beyts Klark (1847-1938) maijinalizmning «Amerika maktabi» 
vakili bo‘lib, XIX asr oxirida iqtisodiy ta’limotlarda neoklassik yo‘nalish 
shakllanishiga muhim hissa qo‘shdi. AQSHda tug‘ilgan bo'lajak olim 
keyinchalik Yevropa universitetlarida ta ’lim oldi, Karl Knis 
(Germaniyada «Tarixiy maktab» asoschilaridan biri) uning ustozi 
bo'lgan. AQSHga qaytgach, o‘qituvchilik qildi. T.Veblen uning qo‘lida 
ta’lim olgan. Klark Amerika iqtisodiy assotsiatsiyasining tashkilotchisi 
edi va 1893- 1895-yillarda uning uchinchi prezidenti bo‘lgan.


«Boylik falsafasi» (1886) va «Boylik taqsimoti» (1899) nomli asosiy 
asarlarida (ayniqsa, 2-sida) iqtisodiyot fanining uch tabiiy bo‘limlari, 
«ishlab chiqarish omillarining eng yuqori unumdorligi to‘g‘risidagi 
qonun» masalalarining yoritilishi muhimdir. Klarkning yozishicha, 
iqtisodiyot fanining predmeti jamiyatning barcha daromadlarini turli 
shakldagi daromadlarga ajratishdan iborat (ish haqi, foiz, foyda), 
bular, o‘z navbatida, mos ravishda «ish bajaiganligi uchun», «kapitalni 
berib turgani uchun» va «ish haqi va foizni koordinatsiya qilingani 
uchun» olinadi.
«Ijtimoiy daromadlami taqsimlash» ijtimoiy qonun bilan tartibga 
solinadi, bu qonun «eng mukammal erkin raqobat»da har bir ishlab 
chiqarish omilini u hosil qilgan boylik summasi bilan ta’min etishi 
mumkin. Albatta, bu boylik miqdoriy jihatdan inson farovonligini 
ta’minlashdagi manbalari cheklanganligi bilan xarakterlanadi. «Har 
bir ishlab chiqarish omili» ijtimoiy mahsulotda bevosita ishlab chiqaigan 
boylik hissasiga ega.
Klark iqtisodiyotni statika va dinamika qismlariga bo'ladi (mexanika 
fani kabi). Awalgi tadqiqotlarda statika qo'llanilgan bo‘lsa, endilikda 
tabiiy-dinamik usul taklif etiladi. U iqtisodiyot fanini uch qism 
(bo‘lim)ga bo'ladi: 1) boylikning universal hodisalari; 2) ijtimoiy- 
iqtisodiy statika (boylik bilan keyin nima bo'lishi to‘g‘risida gap 
yuritiladi); 3) ijtimoiy-iqtisodiy dinamika (agar jamiyat faoliyat shakli 
va usulini o'zgartiradigan bo‘lsa, bu sharoitda boylik va jamiyatning 
farovonligi bilan nima ro‘y berishi haqida fikr yuritiladi).
Klark fikricha, xayoliy statik ijtimoiy ishlab chiqarishga opera- 
tsiyalaming o‘zgarmas xarakteri xosdir, bunda doimo awalgi texnologik 
jarayonlarda yaxshi ma’lum boyliklar yaratilaveradi, boylik hajmi bunda 
o'smaydi va kamaymaydi. Yer ham bir xil mehnat qurollari yordamida 
ishlanadi, o‘sha hosil olinadi, boshqacha aytganda, ishlab chiqarish 
oiganizmi o‘z shaklini o'zgartirmaydi. Demak, bu holatda harakat yopiq 
tizimda boradi, iqtisodiyot barqaror va muvozanatda bo'ladi. Klarkning 
yozishicha, «iqtisodiy dinamikada» jahonning nonnal boyligi ko'proq 
bo‘ladi va ish haqining tabiiy darajasi hozirgidan ancha baland bo'ladi.
Iqtisodiyotni barqarorlashtirishga qarshi bo'lgan dinamik shart- 
sharoitlar keltiriladi: 1) aholi o‘sishi; 2) kapital o‘sishi;3) ishlab 
chiqarish metodlarining yaxshilanishi; 4) sanoat korxonalari shak-


lining o'zgarishi; 5) nisbatan past unumli korxonalar o‘miga nisbatan 
yuqori unumli koixonalaming yashovchanligi va boshqalar. Hatto har 
bir omil o'zicha jamiyatni dinamik holatda saqlash va ijtimoiy tarkibga 
ta’sir etish qudratiga ega bo‘lar ekan.
Klarkning yuqoridagi metodologik g'oyalari keyinchalik N.Kon- 
dratev (Rossiya), Y.Shumpeter va boshqa olimlar tomonidan to‘l- 
dirilgan.
Ыагк tadqiqotida «eng yuqori unumdorlik qonuni» muhimdir. Bu 
qonun erkin raqobat sharoiti, iqtisodiy muvozanat holatida amal qiladi. 
Ishlab chiqarish omillari bir xil samaradorlikka ega bo‘lgan sharoitda 
eng yuqori unumdorlikning pasayib borishi masalasi marjinal 
prinsiplarda qarab chiqiladi.
Kapital bilan ta’minlanganlik o‘zgarmas deb olingan taqdirda, 
mehnatinng eng yuqori unumdorligi har bir yangi ishga jalb etilgan 
xodim bilan pasayib boradi va aksincha. Xodimlar soni o'zgarmas 
boigan holatda mehnatning eng yuqori unumdorligi faqat kapital bilan 
ta’minlanganlikning o‘sishi natijasidagina yuqoriroq bo'ladi.
Qimmatni taqsimlashdagi hissalar oxirgi unumdorlikka bog‘liq 
bo'ladi, ya’ni foiz kapitalining so‘nggi o‘sishidan hosil bo‘lgan 
mahsulot bilan aniqlanadi, ish haqi esa mehnatning ohirgi oshuvidan 
hosil bo‘lgan mahsulot bilan belgilanadi.
15.3. V.Paretoning umumiy iqtisodiy muvozanat konsepsiyasi
Vilfredo Pareto (1848-1923) iqtisodiy ta’limotning neoklassik 
yo'nalishini davom ettirgan yirik italyan vakili hisoblanadi, u 
marjinalizmning «Lozanna maktabi» ana’nalariga sodiq edi. Bu olimni 
iqtisodiyot bilan birga siyosat va sotsiologiya sohalari ham qiziqtirgan, 
bu uning yozgan asarlaridan ma’lum. Paretoning asosiy asarlari: ikki 
jildli «Siyosiy iqtisod kursi» (1898), «Siyosiy iqtisod ta’limoti» (1906) 
va «Umumiy sosiologiya bo‘yicha risola» (1916). Paretoning iqtisodiy 
tadqiqotlarida L.Valras, O.Kumo, F.Edtuort va boshqa olimlaming 
g‘oyalari ta’siri katta bo‘lgan. 1892-yil L.Valras Lozanna universitetidagi 
kafedra mudiriligini V.Paretoga topshiradi va shu dargohda yuqorida 
ko'rsatilgan asarlar yaratiladi. V.Pareto V.Valras kabi umumiy iqtisodiy 
muvozanat muammolari tadqiqotiga katta ahamiyat berdi. Shu bilan 
biiga, Pareto iqtisodiyotda muvozanatning shart-sharoitlari va omillarini


o‘rganishdasifat jihatidan yangi prinsiplami ilgari surib, neoklassik 
iqtisodiy g'oyalami yangi «ikkinchi to‘lqini»ni boshlab berdi. Bular 
quyidagilarda namoyon boladi.
V.Pareto funksional yondashuv asosida almashuvning birdan bir 
sababi naflik (ehtiyoj) degan qoidadan voz kechib, iqtisodiy tizimni 
butunligicha izohlashga o‘tdi, bunda talab (iste’mol) va taklifga iqti­
sodiyotda muvozanat elementlari sifatida qaraladi. Shu bilan birga, 
«sof» iqtisodiy nazariyaga asoslanib, daromadlar tengsizligi ulami 
sinflar o'rtasida taqsimlash bilan bog'liqligini inkor etadi.
L.Valrasning umumiy iqtisodiy muvozanat modelida shu muvo- 
zanatga erishuvning mezoni naflikning maksimumi (uni hisoblash 
mumkin emas) deb hisoblangan bo‘lsa, Paretoda bu mezon boshqa- 
siga, ya’ni konkret individning afzal ko'rish nisbati o‘lchovi bahosiga 
almashtiriladi.
Pareto naflikning an’anaviy miqdoriy o‘lchashga usullaridan voz 
kechib, «ijtimoiy maksimal naflik» tushunchasini izohlab beradi, bu 
tushuncha hozirgi davrda «Pareto optimumi» deb nomlanadi. Bu 
tushuncha shunday o‘zgarishlarga baho berish uchun foydalaniladiki, 
unda barchaning farovonligi yo yaxshilanadi yoki bozoming biror 
odam o‘z ahvolini boshqa odamning ahvolini yomonlashtirmasdan 
yaxshilay olmaydi.
Bu tovar va resurslarining eng yaxshi taqsimotini xarakterlaydi. 
Keyinchalik umumiy bozor muvozanati bozoming Pareto optimal 
holati ekanligi isbotlab berildi. Xo‘sh, bu nima degani? Bu bozor 
ishtirokchilarining hammasi o‘z foydasi uchun intilib, o‘zaro manfaat 
va foydalar muvozanatiga erishishidir. Bunda qoniqish (umumiy foyda­
lilik) funksiyasi o‘z maksimumiga yetadi. Boshqacha qilib aytganda, 
A. Smit tomonidan ilgari surilgan mashhur «ko'rinmas qo‘l» to‘g‘ri- 
sidagi g'oyalar amaliyotda isbotlab berilgan.
Qisqacha xulosalar
XIX 
asming 70-yillaridan boshlab iqtisodiy ta’limotlarda prinsi- 
pial yangi yo‘nalish — maijinalizm g‘oyalari ustunlik qildi. Awalgi 
klassik maktab vakillarining fikrlari keskin tanqidga uchradi, chunki 
amaliy iqtisodiyotda o'zgarishlar ro‘y berdi. XX asming boshlarida esa


neoklassik (ya’ni yangi klassik) g'oyalar shakllana boshladi. Bu 
maijinalizm g'oyalari rivojining 2-bosqichi deb qaralishi mumkin. 
«Siyosiy iqtisod»dan ancha farq qiluvchi «Ekonomiks» tushunchasi 
kiritildi va iqtisodiyotga yondashuv keskin o'zgardi.
Neoklassik yo‘nalishning asosiy mafkurachisi A.Marshall hisob­
lanadi. U «Ekonomiks» iborasini birinchi bo‘lib muomalaga kiritdi. 
Iqtisodiyot fanining asosiy vazifasini «insoniyatning normal hayot 
faoliyati to‘g‘risidagi ta’Iimot» deb baholaydi. Klassik maktabning prin- 
sipial g‘oyalari himoya qilinadi (erkin baho, raqobat, davlatning iq­
tisodiyotga aralashmasligi va b.), ammo unga maijinalistik qoidalar 
qo'llaniladi. Qimmat va baho shakllanishi nihoyatda original ravishda 
ko'rsatib berilgan, «qaychi tig‘i» effekti muhimdir. Talab va taklif 
chiziqlarining kesishgan joyida baho aniqlanishi, «Marshall hochi» 
nihoyatda katta ahamiyatga ega va bu qoida hozir ham qo‘llaniladi.
«Iste’mol ortiqchaligi», mo'tadil baho, talabning elastikligi, 
to‘g‘risidagi g‘oyalar fundamental ahamiyatga ega. Amerikalik 
J.B.Klarkning qarashlarida fanning asosiy predmeti «jamiyatning barcha 
daromadlarini turli shakldagi daromadlarga ajratishdan iborat» deb 
qaraladi. Fanni statika va dinamikaga ajratadi, «eng yuqori (chegara) 
mehnat unumdorligi qonuni»ni kiritadi.
Italiyalik V.Pareto iqtisodiyotda umumiy muvozanat muammolari 
tadqiqotiga e’tibor beradi. Matematik apparatdan unumli foydalanib, 
«befarqlik egri chizig‘i»ni yaratdi.
Asosiy tushuncha va iboralar
Neoklassika, A. Marshall, «ekonomiks», baho, talab, taklif, talab 
elastikligi, «Marshall xochi», «iste’mol ortiqchaligi», J.B. Klark, 
«chegaraviy naflik», «eng yuqori unumdorlik», statika va dinamika, 
V.Pareto, «befarqlik egri chiziqlari», «Pareto optimumi».
Nazorat va mulohaza uchun savollar
1. A. Marshall bo‘yicha bozor bahosi nima?
2. Baho, talab va taklif o‘rtasidagi bog'lanish qanday?
3. Taklif elastikligi deganda nima tushuniladi?
4. «Marshall xochi»ning mazmunini izohlab bering.


5. Ishlab chiqarish hajmlari o‘sishi va nisbiy ishlab chiqarish 
xarajatlari o'rtasidagi bog'lanish nima?
6. Doimiy va o‘zgaruvchi xarajatlami izohlang.
7. J.B.Klarkning statik va dinamik iqtisodiyot to‘g‘risidagi g‘oyalari 
nimani anglatadi?
8. «Eng yuqori unumdorlik qonuni»ning asosiy xususiyatlari.
9. V.Paretoning umumiy iqtisodiy muvozanat konsepsiyasi mohiyati 
nimadan iborat?
10. Naflikni maksimumga yetkazish uchun nima asos qilib olingan?
11. V.Paretoning «befarqlik egri chiziqlari» nimani bildiradi?
12. Pareto optimumini izohlang.


XVI 
b о b. IQTISODIYOTNI TARTIBGA SOLISH 
KONSEPSIYALARI. IQTISODIY TA’LIMOTLARDAGI 
INSTITUTSIONAL YO‘NALISH
16.1. Institutsionalizmning asosiy xususiyatlari
XIX 
asr oxiri - XX asr boshlarida olamda bo‘lib o‘tgan aniq ijtimoiy- 
iqtisodiy o‘zgarishlar tufayli jahondagi mamlakatlaming salohiyati 
keskin o‘zgardi, ilgari ilg‘or bo'lgan davlatlar 2-o‘rinlarga (Angliya, 
Fransiya), nisbatan qoloq bo‘lgan davlatlar esa 1-o‘rinlarga chiqib 
olishdi (AQSH, Germaniya). Xuddi shu davrda yetakchi mamlakatlarda 
erkin raqobatga asoslangan iqtisodiyotdan ko'pincha monopolistik 
(mono-bir) iqtisodiyotga o'tish kuchaydi. Monopoliya kuchayishi 
monopol foyda olishga imkon yaratdi va iqtisodiy rivojlanishga salbiy 
ta’sir qila boshladi. Shu sababli antimonopol choralar qo‘llash g‘oyasi 
ilgari surildi, bu birinchi AQSHda ro‘y berdi. Keyinchalik (va hozirda) 
barcha davlatlar bunday chorani qo'llaydilar.
Antitrest siyosati yo‘li bilan iqtisodiyot ustidan ijtimoiy nazoratning 
turlicha metod (usul)lari qo'llanila boshlandi. Ana shu usullaming 
nazariy asoslari yuzaga keldi va hozirda ham mavjud.
Iqtisodiy ta’limotlardagi institutsionalizm yo‘nalishi AQSHda XX 
asming 20-30-yillarida keng tarqaldi, ammo u ancha oldin, XIX asming 
oxirlarida vujudga kelgan (T.Veblenning 1899-yilda chiqqan «Bekorchi 
sinflar nazariyasi» asari bilan bog‘liq). Bu yo'nalish nomi (lotincha 
«institute») — urf-odat, ko‘rsatma, muassasa so‘zidan olingan (sanoat 
va moliya monopoliyalari, korxonalaming yiriklashuvi va boshqalar), 
chunki bu davr rivojlanishi erkin raqobatga asoslangan awalgi davr 
ta’limotlari bilan izohlash mumkin bo‘lmay qoldi.
Bu ta’Iimot yo'nalishi vakillarining fikricha, institutlar jamiyat 
rivojlanishining harakatlantiruvchi kuchi bo‘lib xizmat qiladi. Bu 
tushuncha tagida ijtimoiy hodisalar, masalan, oila, davlat, monopoliya, 
kasaba uyushmalari va boshqa muassasalar yotadi, ya’ni jamoat ruhining 
namoyon bo'lishi, yurish-turish va o'ylash usulini xalqning ma’lum


gumhlari uchun odatiy, an’anaviy, shuningdek, huquqiy, axloqiy va 
boshqa ko‘rinishlarini o‘z ichiga oladi. Bu yo‘nalish mafkurachilarining 
fikricha, iqtisodiy kategoriyalar bo'lgan xususiy mulk, soliq, pul, 
kredit, foyda, savdo va boshqalar jamiyat ruhining paydo bo‘lish 
shaklidir. Demak, ular obyektiv iqtisodiy qonunlaming mavjudhgini 
to‘la tan olmaydilar va jamoat ruhiyatining evolutsiyasini tahlil etadilar.
Institutsionalizm ma’lum ma’noda neoklassik yo‘nalishga muxolifdir.
Neoklassiklar bozor iqtisodiyotini o‘zini-o‘zi boshqara oladigan 
(A.Smit fikri) sistema deb qarasalar (sof iqtisodiyot fani), institutsio­
nalizm tarafdorlari iqtisodiyot rivojlanishining harakatlantiruvchi 
kuchlari moddiy omillar bilan birga, tarixiy kontekstda qaraladigan 
ma’naviy, axloqiy, huquqiy va boshqa omillarga ham bog'liq deb o‘y- 
laydilar.
Demak, bu yangi yo‘nalishning tadqiqot predmeti sifatida ijtimoiy- 
iqtisodiy, shu bilan birga, noiqtisodiy muammolami tahlil etish ilgari 
suriladi.
Tarixiy va ijtimoiy muhit omillarining hisobga olinishi tarixiy maktab 
bilan yaqinlikni anglatsa ham, ammo to'la yakdillik yo‘q. Yangi yo‘nalish 
neoklassiklaming maijinalizm g'oyalariga asoslangan matematik va 
ekonometrik prinsiplarini keng qo'llaydilar.
Institutsionalizmga xos bo‘lgan uslubiy xususiyatlar quyidagilardir:
1) neoklassikaga xos abstraksiyaning yuqori darajasi, ayniqsa, baho 
nazariyasining ortodoksal statik xarakteridan qoniqmaslik;
2) iqtisodiy nazariyani boshqa ijtimoiy fanlar bilan integratsiyaga 
intilish yoki fanlararo yondashuv ustuvorligiga ishonch;
3) klassik va neoklassik nazariyalarda empirizm (tajribaga suyanish) 
yetishmasligidan norozilik, chuqur miqdoriy tadqiqotlar o'tkazishga 
chorlash.
Institutsionalizm evolutsiyasi (rivoji)ni uch davrga bo‘lish mumkin:
1. XX asming 20-30 yillarida institutsionalizmning keng tarqalishi. 
Bu davming bosh mafkurachisi 
T.Veblendir (1857-1920), uni J.R. 
Kommons (1862-1945), U.MitcheU (1874-1948), J.Gobson (1858- 
1940), 
U.Gamlltonlar faol himoya qildilar.
2. Urushdan keyingi kechki institutsionalizm. Bu davr mafku- 
rachilari iqtisodiyotdagi qarama-qarshiliklami izohlab berish bilan 
birga F.Ruzvelt tomonidan ilgari surilgan «Yangi kurs» islohotlarini 
amalga oshirish bo‘yicha tavsiyanomalami ham ilgari surdilar. Ular


demografiya va antropologiyani o‘rgandilar, ishchilar harakatining 
kasaba uyushmalari nazariyalarini ishlab chiqdilar. 50-yfflarda J.M.Klark 
«Iqtisodiy institutlar va insonlar farovonligi», A.Berli «Mulksiz hoki- 
miyat» va «XX asr kapitalistik inqilobi» kitoblarini chop etdilar,
G.Minz o‘zining maqolalarida aksionerlar soni ortishi, kapital 
mulkning kapital funksiyadan ajralish jarayonini qayd etdi.
3. 
60-70-yillarda ijtimoiy-institutsional yo‘nalish, ya’ni neoinsti- 
tutsionalizm paydo bo‘ldi. 60-yillardagi institutsionalizm asoslari 
amerikalik nazariyotchi A.Lou va shvetsiyalik iqtisodchi G.Myurdal 
tomonidan ishlab chiqildi. Hozirgi davrdagi ijtimoiy-institutsional 
yo‘nalish ta’limoti J.K.Gelbreyt va R.Xeylbronerlar tomonidan davom 
ettirilgan.
Amerikalik neoinstitutsionalizm nazariyotchilari iqtisodiy jarayonlar- 
ni industriya rivoji va texnokratiya rolining o‘sishi bilan bog‘lamoqda- 
lar, shuningdek, bu jarayonlaming borishini tushuntirishda jamiyat 
ijtimoiy hayotiga asoslanmoqdalar. Bunday xilma-xillik tufayli ijtimoiy- 
institutsional yo'nalish ichida turli oqim va maktablar vujudga keldi.
Institutsionalizmdagi ana shunday uchta asosiy:
1. Ijtimoiy-psixologik;
2. Ijtimoiy-huquqiy;
3. Empirik yoki konyunktur-statistik oqimni ajratish mumkin.
16.2. T.Veblen g‘oyalari
T.Veblen iqtisodiy jarayonlami shakllangan an’analar sifatida tahlil 
etadi. Ana shunday an’anaviy harakatlantiruvchi kuchlar qatoriga ota- 
onalar his-tuyg‘usi, usta instinkti, ya’ni yaxshi ishlashga intilish, 
ilmga chanqoqlik, sof qiziquvchanlik kiritiladi. Uning fikricha, dastlabki 
instinkt awal oilaga g‘amxo‘rlikda namoyon bo‘ladi, keyinchalik esa 
jamiyat va butun insoniyatga bo‘lgan g‘amxo‘rlikka aylanib boradi. 
Darvinning tabiiy tanlanish ta’limoti ijtimoiy hodisalarga mexanik 
ravishda ko'chiriladi. Insonning ongli harakatiga yetarlicha baho bermas- 
dan, odamlaming yurish-turishi g'ayriixtiyoriy saboqlar, instinkt, 
fe’l-atvor va odatlar orqali tushuntiriladi. Jamiyat rivoji biologik qonu- 
niyatlar bilan bir xil deb qaraladi.
Veblen zamonaviy industrial texnokratik konsepsiyalar asoschisi 
bo‘lib hisoblanadi. Industriya olamiga alohida e’tibor beriladi va unga


barcha ishlab chiqaruvchilar va birinchi navbatda, muhandislar va 
ishchilar kiritiladi. Industriya olami mehnat unumdorligini о‘stilish, 
ishlab chiqarish jarayonini yaxshilash va samaradorlikni oshirishni 
bosh maqsad qilib qo‘yadi. Biznes olami deganda u moliyachilar, trest 
tashkilotchilari va tadbirkorlami tushundi. Uningcha, biznes imkoni 
boricha yuqori foyda uchun intiladi va shu sababli uni beayov tanqid 
qiladi, chunki turli moliyaviy va kredit nayranglari, turli aksioner 
jamiyatlari tizimi tufayli sanoat unga to'la bo‘ysundirilgan. Shu sababli 
sanoatni biznes ta’siridan «ozod» qilish kerak, deydi u.
Mavjud tizimni o'zgartirish to‘g‘risida gapirib, bu masalani Veblen 
ilmiy-texnika inqilobini kuchaytirish, hokimiyatni texnik intelligensiya 
qo‘liga berish bilan hal etishni taklif qiladi. Buning uchun barcha injener- 
texnik xodimlar umumiy ish tashlashlari kerak, shunda tadbirkorlar 
ulaming shartlariga ko‘nishga majbur bo‘ladilar. Kapitalizm transfor- 
matsiyasi «texniklar kengashi» vositasida bajariladi, intelUgensiyaning 
roli birinchi o‘ringa qo‘yiladi, ya’ni biznes olamini injener- texnik 
intelligensiya yenga oladi.
Sanoat mutaxassislariga yagona sinf sifatida qaraladi va bu sinfning 
asosiy maqsadi texnikadan foydalanishni takomillashtirishdir. Demak, ^ 
Veblen yangi jamiyatni «texnokratik» ko‘z bilan ko‘radi.
16.3. Jon R.Kommons qarashlari
J.Konunons ijtimoiy-huquqiy institutsionalizm yo'nalishining asosiy 
vakili hisoblanadi. Uning asosiy g‘oyalari Amerika tred-yunionizm 
mafkurasini ifodalaydi. Uning ta’limoti jamoat institutlari faoliyatini 
(oila, ishlab chiqarish korporatsiyasi, savdo birlashmalari, tred-yuni- 
onlar, davlat va yuridik huquqiy munosabatlar) tadqiq etish bilan bog‘liq.
Kommonsning asosiy g'oyalari 
«Kapitalizmning huquqiy asoslari» 
(1924), «Institutsional iqtisodiyot. Uning siyosiy iqtisoddagi о‘mi» 
(1934), «Jamoa faoliyatining iqtisodiy nazariyasi» (1950) asarlarida 
o‘z aksini topgan.
Olimning iqtisodiy qarashlari iqtisodiyotda yuqori naf nazariyasi va 
yuridik konsepsiyalar to‘g‘risidagi qoidalaming o‘zaro qorishmasidan 
iborat.
Kommons kapitalizmda sinflar mavjudligini inkor etadi. Marksizm- 
ning sinfiy kurash nazariyasiga «sotsial nizo» (konflikt) ta’limotini


qarshi qo‘yadi, bu nizolar antagonistik xarakterga ega emas. Mutaxa- 
ssislar bir-birlari bilan kurashishi emas, hamkorlik qilishlari kerak.
Kommons nazariyasi kapitalizmni islohotlar yo‘li bilan yaxshilash 
usulini taklif etadi. Bu esa huquqiy, yuridik me’yorlami takomil- 
lashtirish orqali amalga oshiriladi. Ishchi va kapitalist o‘rtasidagi 
munosabat jamiyatning teng huquqli a’zolari orasidagi yuridik bitim - 
kelishuv hisoblanadi, chunki ular ma’lum qonun-qoidalari asosida 
tuziladi. Bu kelishuv ishtirokchilari orasida jamiyatning muhim insti- 
tutlari: oila, tadbirkorlar ittifoqi va hatto davlatning o‘zi ham bo'lishi 
mumkin. «Kelishuv» uch o‘z ichiga oladi: nizo, o‘zaro ta’sir, yechim. 
Yuridik va huquqiy vositalar bilan har qanday ichki qarama-qarshilik, 
barcha konfliktlar o‘z yechimini topishi mumkin. Jamiyatda ijtimoiy 
qarama-qarshiliklar kuchayishi konfliktlarni yuridik hal qilish 
mexanizmining kamchiliklari bilan belgilanadi. U jamoat fikri bilan 
hisoblashuvchi va iqtisodiyotni monopoliyadan chiqarishni amalga 
oshiradigan hukumat tuzish zarurligiga ishongan. Iqtisodiy islohotlar 
doirasida davlatning qonuniy qarorlari jamiyatdagi qarama-qarshilik va 
konfliktlarni tugata oladi, bunda ma’muriy kapitalizm bosqichiga o‘tiladi.
Yuqorida keltirilgan T.Veblen va J.Kommonslaming g‘oyalari 
amalda, 1929-1933-yillardagi iqtisodiy inqiroz davrida AQSH preziden- 
tining «yangi kurs» siyosatida amaliy tasdig‘ini topdi.

Yüklə 48 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   123   124   125   126   127   128   129   130   ...   184




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin