«iqtisodiy odam» tushun
chasi ham kiritildi. Unga ko‘ra, shaxsiy manfaatlar tufayli savdo va
almashuv jarayoni amalga oshadi.
Iqtisodiy rivojlanishning shaxsiy manfaat va stixiyali qonunlaming
o'zaro samarali harakati sharoitlarini A.Smit
«tabiiy tartib» deb atagan.
Demak, jamiyatga naf keltiruvchi faoliyatni biror harakat bilan
cheklamaslik kerak.
Bu tamoyilga ko‘ra quyidagilar takUf etiladi:
1. Ishchi kuchining erkin harakati;
2. Savdoda (yer savdosida ham) to‘la erkinlik;
3. Sanoat va ichki savdoni hukumat tomonidan reglamentatsiya qi-
lishga qat’iy qarshilik;
4. Erkin tashqi savdo (proteksionizmga qarshi).
Olimning bu g'oyalari keyinchalik to'la amalga oshdi.
A.Smit iqtisodiy haqiqatga oid faktlami qanday bo‘lsa, shunday
holda o‘rganish bilan cheklanmasdan, «tabiiy baho», «tabiiy norma»,
ish haqi va boshqalaming nimaga bog‘liq ekanligini aniqlashga urindi.
Buning uchun u mantiqiy abstraksiyaga tayanib ish yuritdi. U tasodifiy
voqealardan holi ravishda kapitaUstik xo'jalikning ayrim xususiyatlari
to‘g‘risida qator muhim qisqacha xulosalar chiqardi. U aniq iqtisodiy
hayotni izohlashni ham o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ydi. U shu maqsadda
kapitalistik xo‘jalik voqealarini izohladi va ma’lum tizimga soldi.
A.Smit abstraksiya usulidan foydalanib, hodisalaming ichki
bog‘lanishi masalalariga kirib bordi. Parallel ravishda u kapitalistik haqiqat
to‘g‘risidagi bevosita kuzatish natijalarini umumlashtirdi. Birinchi metod
izoterik, ikkinchisi - ekzoterik usullar deb ataladi.
N.G.Chemishevskiy A.Smit metodiga aniq xarakteristika bergan.
Ikkala metodni bir vaqtda qo'llashning afzalligi bilan birga, katta
kamchiligi ham bor: olingan natijalami bevosita solishtirish har doim
ham mumkin emas. Ilmiy tahlil asosida olingan qisqacha xulosalar,
yuzaki umumlashmalar bilan bir qatorga qo‘yiladi. Mazmun va hodisa
shakllari doim ham o‘zaro mos kelavermaganidan bu qisqacha xulosalar
ba’zida bir-biriga zid ham bo'lgan, ammo A.Smit buni oxirigacha
tushunib yetmadi.
