‘zbekist0n respubukasi oliy уа ‘rta maxsus ta’lim vazirligi
|
|
Tofflernmg
«Uchinchi to‘lqin» kitobida bayon etiladi. Unda, «yangi sMizatsiya» davri vujudga keladi, deyilgan. Keyingi paytlarda neoins- titutsionalizm nazariyalari ham paydo bo'lmoqda. Bu nazariyalarda texnik omillami mutlaqlashtirishdan chekiniladi va asosiy e’tibor insonga, sotsial muammolarga qaratiladi. Shunday yo‘l bilan mulk huquqi (Ronald Kluz - AQSH), jamoat tanlovi (Jeyms Byukenen - AQSH) va boshqa nazariyalar vujudga keldi. Bu qarashlar natijasida rivojlangan mamlakatlaming iqtisodiy siyosati ham o'zgarmoqda, bu siyosat tobora kapitalizmni ijtimoiy tomonga burish sari bormoqda. Hozirgi davr institutsionalizmining asosiy g'oyasi shuki, insonga postindustrial jamiyatning asosiy iqtisodiy omili, asosiy resursi sifatida qaraladi va yangi jamiyat shaxsni har tomonlama rivojlantirish uchun o‘z siyosatini qayta ко‘rib chiqishi kerak bo'ladi, XXI asr esa «inson asri» deb e’lon qilinadi. Qisqacha xulosalar Hoziigi iqtisodiy ta’limotlar tarixida institutsionalizm muhim o‘rin egallaydi. Bu yo'nalish tub ma’nosi bo‘yicha klassik maktabga muxolif deb qaralishi mumkin, chunki bu ta’limotda iqtisodiy kategoriyalar ikkinchi darajali bo‘lib, asosiy e’tibor institut (davlat, oila, monopo liya, urf-odatlar, huquq, kasaba qo'mitalari va boshqalar)laiga qarati ladi, noiqtisodiy omillar yetakchidir. Tadqiqot usulida Germaniya tarixiy maktabi qoidalari keng qo‘llaniladi, ammo to‘la yakdillik yo‘q. Institutsionalizm uch oqimga bo'linadi, bular ijtimoiy-psixologik (tex- nokratik, asosiy mafkurachisi T.Veblen), ijtimoiy-huquqiy (yuridik, J.Kommons), konyunktur-statistik (empirik- prognoz, U.Mitchell). Bu tadqiqotlar islohotlarga, ilmiy-texnika taraqqiyotiga (1-oqim), omma fikriga quloq soluvchi hukumat, iqtisodiyotni monopoliyadan chiqarish, ma’muriy kapitalizmni yaratish, huquq sohasini takomil- lashtirish (2-oqim), iqtisodiyotning rivojini aniq raqamlar asosida o‘rganish, uning o‘zgarishi, siklik holati, matematik apparatni keng qo'llash, keyingi taraqqiyot bo‘yicha prognozlash (3-oqim) xosdir. Bu yo‘nalish qonun-qoidalari hayotda o‘z tatbiqini topmoqda, ammo prognozlar doim ham aniq emas. Masalan, AQSHda 1929-yil ravnaq yili deb bashorat qilingan edi, ammo amalda «Buyuk depressiya» boshlandi. Asosiy tushuncha va iboralar Institutsionalizm, ijtimoiy-psixologik, ijtimoiy-huquqiy, konyunk- tur-statistik oqimlar, T.Veblen, «Veblen effekti», R.Kommons, huquq institutlari, monopohyaga qarshi choralar, ma’muriy kapitalizm, U.Mitchell, siklik rivojlanish, prognoz. Nazorat va mulohaza uchun savollar 1. Institutsionalizm paydo bo'lishining shart-sharoitlari. 2. Institutsionalizmning mohiyati va o‘rganish metodologiyasi nimalardan iborat? 3. Uning asosiy oqimlari va mafkurachilari kim? 4. Institutlar deganda nimalar ko'zda tutiladi? 5. T.Veblenning asosiy asaridagi g'oyalar nimani anglatadi? 6. J.Kommonsning hukumatni isloh qilish islohotlari mohiyati nimadan iborat? 7. Ma’muriy kapitalizm nima? 8. U.Mitchell g‘oyalarining asosi nimani anglatadi? 9. N.D.Kondratevning siklik rivojlanish konsepsiyasi nima? 10. Institutsionalizmning evolutsiyasi davridagi olimlar va ulaming g‘oyalari. xvn b o b . MUKAMMAL BO‘LMAGAN RAQOBAT BOZORI TA’LIMOTLARI 17.1. Nomukammal bozoming xususiyatlari XX asr boshlarida iqtisodiyot tobora monopollashib bordi. Bu, ay niqsa, Yevropa va AQSHda yaqqol ko‘zga tashlandi. Iqtisodiy liberializm prinsiplari (erkin savdo-fritredlik, davlatning iqtisodga aralashmasligi va b.) real hayot talablariga javob bermay qo'ydi. Monopollashuvning yorqin oqibati sifatida 1929-1933-yillardagi jahon iqtisodiy inqirozini keltirish mumkin. Deyarli yuz yil davomida J.B.Seyning «bozorlar qonuni» hamma yerda tan olingan va unga suyanib ish yuritilgan bo‘Isa, bu davrda uning ahamiyati pasayib bordi. Nomukammal raqobat awal institutsiona lizm, keyin neoklassiklar tomonidan tadqiqot obekti qilib olindi. Bu muammolar bilan deyarli bir vaqtda Garvard universiteti pro- fessori E. Chemberlin va Kembrij universiteti professori J.Robinsonlar shug'ullandi. 1933-yili amerikalik E.Chemberlin o'zining «Monopolistik raqobat nazariyasi», ingliz J.Robinson xonim esa «Nomukammal raqobatning iqtisodiy nazariyasi» asarlarini chop etdilar. Bu asarlarda erkin raqobat sharoitini inkor etadigan sharoitda bozor mexanizmlarining harakati masalalari har tomonlama chuqur tahlil etiladi. Ikkala muallifning fikricha, bozor bahosi bozor ishtirokchilarining kollektiv faoliyati tufayli yuzaga kelmaydi, chunki tovar mahsulotlarining turli-tumanligi (differensiyasi) xaridorlami bu tovarlar bahosi to‘g‘risida to‘liq axbo- rotdan, firma-ishlab chiqaruvchilami tanlashda raqobatdan mahrum etadi. Ular iqtisodiyotda muvozanatning buzilish sabablarini ilgarigidek iqtisodiy muhitdagi «kategoriya» va «qonun»lardan izlaydilar. Insti tutsional yo‘nalish tarafdorlariga esa, nomukammal raqobatning iqti sodiy o'sishiga, awalo, «inson omili»ning ta’siri katta. Bu esa jamiyat rivojlanishi, shu bilan birga, iqtisodiyot sohalarida yuzaga keladigan ijtimoiy-psixologik, huquqiy va boshqa muammolardir. 17.2. E.Chemberlinning monopolistik raqobat nazariyasi Edvard Xeyting Chemberlin (1899-1967) o‘z asarida monopoliya- ning mohiyati, monopol baho va monopol foydaning yuzaga kelishining chuqur tahlilini beradi. Uning fikricha, monopoliyaning mohiyati bu — taklif ustidan nazorat, bunda baho ustidan ham nazo- rat bo'ladi. Differensiatsiya kuchayib borgan sari har bir sotuvchi absolut (mutlaq) monopoliyaga ega bo‘ladi, shu bilan birga, o‘mini bosa oladi- gan boshqa mahsulot ishlab chiqaruvchining nomukammal raqobatiga uchraydi. Shundan kelib chiqib, barcha sotuvchilar «raqobatchi monopolistlar» bo‘lib, «monopolistik raqobat» kuchlari ta’siri sharoitida ish yuritadilar. Raqobatning baholanmaydigan omillari qatoriga tovarlar sifati va reklama kiradi va ular individual yoki alohida xususiyatlarga egadir. Yuqorida keltirilgan masalalar bilan birga, chakana savdoda raqobatning baholanmaydigan qatoriga sotuvchining qulay joylashuvi, uning koixonasiga xos umumiy atmosfera yoki umumiy uslub, ishni olib borish uslubi (manera), odil ishbilarmon sifatidagi obro'si, muomalasi, epchilligi, xaridorlar va birga ishlayotganlar bilan shaxsiy bog'lanishlari muhim ahamiyatga ega. Baholanmaydigan omillar majmuyi haqiqiy qiymat nazariyasi doi- rasida hisobga olinishi kerak. Sof raqobatda har bir sotuvchining bozori uning raqib bozori bilan qo‘shilib ketadi; monopolistik raqobat sharoitida esa bozor boshqalardan ajralgan bo'ladi, buning hammasi birgalikda ishlovchi sotuvchilaming yagona bozorini emas, balki sotuvchilar o'rtasida (har biriga bittadan) taqsimlangan o'zaro bog‘langan bozorlar tarmog'ini tashkil etadi. Sof raqobat sharoitida alohida sotuvchi bozori umumiy bozor bilan qo'shilib, faqat amaldagi baho bo'yicha istalgancha tovami realizatsiya qiladi. Ikkinchi holatda tovami sotish cheklanadi va yangi uchta omil: 1) baho; 2) mahsulot xususiyati va 3) reklama xarajatlari bilan belgila nadi. Mana shu omillar yordamida xaridorlaming iste’mol qarorlariga ta’sir etiladi. Bunda baholami pasaytirish omili alohida ahamiyat kasb etadi, chunki tovarga baho pasayishi mahsulot sifati pasayishi tarzida bo‘lishi ehtimoli bo'ladi. Monopolistik raqobatning o'ziga xos xususiyatlaridan biri shuki, bunda baholar raqobati yo‘qotiladi, oqibatda «quwatlar ortiqchaligi fenomeni» doimiy va odatdagi hodisaga aylanadi. Bu ortiqchalik uzoq vaqt davomida «jazosiz» ko‘payib boradi, chunki u doim xarajatlardan kattaroq bo'lgan baholar hisobiga qoplanib turadi. Butun bozoming ma’lum qismini egallash darajasini ko‘rsatuvchi bu ko'rsatkich (fenomen) faqat alohida patentlar va fabrika markalari bilangina qo‘llanmasdan, boshqa, ya’ni obro‘, ustalik, alohida mahorat kabi hodisalar bilan ham qo‘llab- quwatlanadi. Bu hodisalar erkin kasb egalari (rassom, musiqa) faoliyat sohasining bir qismi bo‘lib, ular ham «monopol daromadlar nazariyasi» predmetidir. «Klassik» va «neoklassik»laming fikricha, sof raqobat iqtisodiy o'sishning hal qiluvchi sharti deb hisoblangan bo‘lsa, E.Chemberlin ta’limotiga ko‘ra, monopohstlar orasida ham raqobat doimo mavjud, bu bahoU va baholanmagan raqobat rivoji orqali namoyon bo‘ladi (mahsulot va reklama sifatini takomillashtirish bilan bog‘liq). Birinchi marta iqtisodiy liberalizm g‘oyasida real hayotda sof raqobat ham, sof monopoliya ham mavjud emas degan fikr paydo bo‘ldi, o‘z mohiyatiga ko‘ra monopolistik raqobat ko‘p sonli sotuvchilar o‘rtasida kuzatiladi. Bu raqobat darajasi bir-birini qoplaydigan raqobatlashayotgan tovarlar soni ortishi bilan kuchayib boradi. Bundan shunday xulosa chiqariladiki, monopolistik raqobat sha roitida xaridor raqobatlashayotgan bir tovami boshqasidan, bir so- tuvchini (mutlaq noekvivalent bir xil tovami) boshqa sotuvchidan afzal ko'rishi mumkin. E.Chemberlin mantiqi bo‘yicha, kichik yoki o'rtacha sotuvchi va ishlab chiqaruvchi ham monopolist bo‘lishi va yirik korxona subyekti bilan bo'ladigan musobaqada bemalol ishtirok etishi mumkin. E.Chemberlin o‘z tadqiqotlari xulosalarida raqobat sharoitida monopoliyaning tabiiy mohiyatiga mustahkam ishonch bildiradi. Keyinchalik, E.Chemberlin va uning monopolistik raqobat naza riyasi tarafdorlari tomonidan «guruhiy monopoliya» sharoitida ham raqobat saqlanishi to‘g‘risidagi qoidani ilgari surishgan. Bunda gap sherik-raqobatchilar o‘rtasida bozorda ulaming ta’sir doiralarini bo‘lib olish to‘g‘risida boradi. Asosiy maqsad turlicha (differensiatsiyalashgan) tovar mahsuloti bahosini eng yuqori xarajatlar darajasidan past bo‘lmagan holda realizatsiya qilishdir. 17.3. J.Robmsooning iqtisodiy ta’limoti Joan Vayolet Robinson (1903-1983) Kembrij universitetini bitirgan. U A.Marshall maktabining taniqli vakili va davomchisidir. 1965-1971- уШаг shu universitetda professor lavozimida dars bergan. Uning dastlabki asari «Nomukammal raqobatning iqtisodiy nazariyasi» 1933-yili, ya’ni muallif 30 yoshligida yozilgan va unga mashhurlik keltirdi. Asardagi bosh g‘oya monopoliyalar faoliyatida bozorlaming roli aniqlashdir. Bu sharoitdagi raqobat iqtisodiyotdagi muvozanatni buzadi va nomukammaldir (Chemberlinda-monopolistik). Dastlabki vazifa: o‘z mahsulotiga ega bo‘lgan ishlab chiqaruvchi-monopolistik baholar belgilanishining mexanizmini aniqlash. Bahoning miqdori, sotuvchi o‘matgan shu bahoda xaridorning malisulotni sotib olish va monopol foyda tabiati o'matiladi. Ammo Robinson xonimning mantiqiy fikrlashi Chemberlinnikidan farq qiladi. Robinsonning fikricha, nomukammal raqobat tufayli, awalo, raqobatli xo‘jalik tizimi normal muvozanat holatining butunlay buzilishi va yo'nalishi, hatto yollanma mehnatning «ekspluatatsiya» sidir. Chemberhn esa bu masalani bozoming tabiiy muvozanati bilan chambarchas bog‘liqdir deb qaragan. Robinson monopoliyaga salbiy munosabat bildirib, unda bozor sharoitidagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlami izdan chiqaruvchi omil sifatida qaraydi. Tadbirkorlar nomukammal raqobat sharoitiga nisbatan mukammal (sof) raqobat sharoitda ishlab chiqarishni monopollashtirishdan kamroq manfaatdor bo'ladilar. Chunki nomukammal raqooai sharoitida ayrim firmalar optimal ko‘rsatkichlarga erisha olmaydilar, samarasiz (kam samara bilan) faoliyat ko‘rsatadilar, shu sababli monopolist mahsulot chiqarishni cheklash bilan o‘z mahsuloti narxini oshirish imkoniyatigagina ega bo'lmasdan, balki sohadagi ishlab chiqarishni tashkil etishni mukammallashtirish yo‘li bilan ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirishi mumkin. Bu sharoit talab konsentratsiyasi bo‘lib, bozorda ko‘p sonli mayda sotuvchilar va yakkay-u yagona xaridor faoliyat ko‘rsatadi. Bu holatni monopsoniya, ya’ni xaridor monopoliyasi deyiladi. Yuqorida barcha g'oyalar jamlanib, real hayotda nomukammal raqobat sharoitida ishlab chiqarish omillari ekspluatatsiyasi tendensiyasi paydo bo‘lishiga yordam beradi. Bu holat avval o‘zaro raqobatlashgan ko'pgina firmalami yutib yuboruvchi yirik birlashmaning paydo bo‘lishi bilan yanada kuchayadi. Qisqacha xulosalar XIX asr oxiri - XX asrlarda iqtisodiyotning monopollashuv jarayoni kuchaydi. Bu sharoitda awalgi «sof raqobat», «sof iqtisodiyot» qoidalari amaliy hayotga javob bermay qoldi. Monopol sharoitda nomukammal raqobat qonunlari yuzaga keladi. Bu hodisalar amerikalik E.Chemberlin va ingliz J.Robinson xonim tomonidan tadqiq qilindi. Bu olimlaming tadqiqotlarida monopoliyaning asosiy mohiyati taklif ustidan nazorat ekanligi ko‘rsatiladi. Monopoliya sharoitida «mahsulotning differensiatsiyasi» ro‘y beradi va alohida tovar alohida xaridoiga xizmat qiladi, ma’lum tovarga afzallik beriladi. Bu sharoitda raqobatning baholanmagan omillari mahsulot sifati va reklamasi, fabrika, firma markalari, o‘ziga xos qadoqlash, rang, shakl va boshqalaming ahamiyati ortadi. «Quwatlar ortiqchaligi» fenomeni kuzatiladi, chunki tovar bahosini sun’iy oshirish yo‘li tutiladi, monopol foyda nazariyasi ilgari suriladi. E.Chemberlining fikricha, monopol sotuvchilar o‘rtasida ham raqobat doimo mavjud, chunki liberal g'oyalarda ham, monopoliyalarda ham sof raqobat yo‘q. Olimning so‘nggi asarlarida nomukammal va monopolistik raqobat- lar deyarli tenglashtiriladi va monopoliyalar tabiiy mohiyatga ega degan optimistik xulosalar chiqariladi. J.Robinsonning asosiy goyalari yuqoridagilardan ancha farq qiladi, monopoliya sharoitida ishlab chi qarish omillarining ekspluatatsiyasi, mayda korxonalaming yutib yubo- rilishi to‘g‘risida fikr yuritiladi. Xaridor monopoliyasi - monopsoniya tushunchasi kiritiladi. Asosiy tushuncha va iboralar Nomukammal raqobat, E.Chemberlin, monopoliya, mahsulot differensiasiyasi, tovaming alohida, individual xususiyatlari, tovar sifati va reklama, baxolanmaydigan omillar, quwatlar ortiqchaligi fenomeni, J.Robinson, monopoliyaga munosabat, monopsoniya, xaridor monopoliyasi, «samaradorlik yoki adolat». Nazorat va mulohaza uchun savollar 1. Nomukammal raqobat bozori nazariyalarining paydo bo‘lish shart-sharoitlari qanday? 2. Monopoliya deganda nima tushuniladi? 3. «Mehnat diffensiatsiyasi» nimani bildiradi? 4. Baholanmagan raqobat omillari nima? 5. Monopolistik raqobat sharoitda «Quwatlar ortiqchaligi fenomeni» nima? 6. J.Robinsonning monopoliyaga munosabati. 7 Monopsoniya nima? XVm b o b . IQTISODIYOTNI DAVLAT TOMONIDAN TARTIBGA SOLISH TA’LIMOTLARI 18.1. J.M.Keynsning iqtisodiy ta’limoti XX asming birinchi yarmida iqtisodiy inqirozlaming damba-dam takrorlanishi tufayli «kapitalizmni tartibga solishga» oid iqtisodiy g‘oyalar soni ko‘paydi. Ana shunday yo'nalishning yorqin tarafdori bo lib, ingliz iqtisodchisi Jon Meynard Keyns (1883-1946) shuhrat qozondi. Iqtisodchi, davlat arbobi bo‘lgan Keyns Iton va Kembridj universitetlarida iqtisodiyot va matematikadan ta’lim oldi, A. Marshall qo‘lida o‘qidi, 1913-yilda uning birinchi asari - «Pul muomalasi va Hindiston moliyasi» kitobi chop etildi. «Versal tinchlik sbartnomasining iqtisodiy oqibatlari» 1919-yilda nashr etilishi bilan u iqtisodchi sifatida ko'pchilikka tanildi. Bu asarida u shartnomaga nisbatan bir qancha tanqidiy fikrlar bildirgan edi. Keyns 20-30-yillarda iqtisodiyotga oid bir nechta kitoblar yozdi («Ehtimollik to‘g‘risidagi risola» (1921), «Pul islohoti to‘g‘risida risola» (1923), «Mister Cherchelning iqtisodiy oqibatlari» (1925), «Erkin tadbirkorlikning intihosi» (1926), «Pul to‘g‘risidagi risola» (1930) va boshqalar), ammo unga mashhurlik keltirgan bosh asari «Ish bilan bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi» (1936) kitobidir. 1940-yilda «Urush xarajatlarini qanday qoplash mumkin» degan kitobi ham nashr etildi. Uning yaratgan nazariyasi iqtisodiyot ta’limotlari tarixida alohida o‘rin egallaydi va bu o'ziga xos inqilob bo‘lib, hozirgi davrda ham ahamiyatlidir. Keyns asosiy asarining boshidayoq klassik maktabga qarshi ekanligini bayon etdi. Keyns ta’limotining asosiy va yangi g'oyasi shuki, bozor iqtisodiy munosabatlari tizimi mukammal va o‘z-o‘zini avtomatik ravishda tartibga sola olmaydi. Shu sababli maksimal darajada bandlikni va iqtisodiy o'sishni faqat davlatning iqtisodiyotga faol aralashuvi ta’minlay oladi. Psixologik omillaming ustunligiga ishonadi va qiymatning mehnat nazariyasini, qo‘shimcha qiymatni inkor etadi, uni ishlab chiqarish omillari konsepsiyasi bilan almashtiradi. Keyns kapitalizm bozor iqtisodi illatlarini to'g'rilash uchun davlatning iqtisodiyotga faol aralashuvi tarafdori bo‘lib chiqdi. Vaholanki, awalgi olimlar (klassik maktab) buni inkor etganlar va inqirozni tasodifiy voqea deb hisoblaganlar. Awalgi tadqiqotchilardan farqli ravishda «samarali talab»ni, ya’ni iste’mol va jamg‘arishni birinchi o'ringa qo‘yadi. Yuqorida qarab chiqilgan iqtisodiy ta’limotlardan biri merkantilizimda davlatning iqtisodiyot (siyosat)ga aralashuvi talab etiladi, proteksionizm iqtisodiy siyosati shuni talab etadi. J.M. Keyns u yaratgan konsepsiyaga merkan tilistlaming ta’sirini inkor etmaydi. U tadqiqotning makroiqtisodiy uslubini, ya’ni makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar bo‘lgan milliy daromad va jamg‘armalar o‘rtasidagi bog‘lanish va nisbatlami tadqiq qilish g‘oyasini ilgari surdi. Kapitalizmning bosh illatlari bu ishsizlik va inqirozlardir. Keyns bulaming sabablarini sohibkorlar psixologiyasidan topishga intiladi. Inqirozlar kapitalistning kayfiyatiga qarab ro‘y beradi, ya’ni optimizmdan pessimizmga o‘tganda yuz beradi. Asosiy e’tibor «iste’molga moyillik» va «jamg‘arishga moyillik»ka qaratiladi. J.M.Keynsning umumiy bandlik nazariyasi quyidagilarga asoslanadi: Ish bilan bandlik ortishi tufayli milliy daromad, demak, iste’mol ortadi, ammo iste’mol daro- madga nisbatan sekinroq ortadi, chunki daromad ortishi bilan «jamg‘a- rishga intilish» kuchayadi. Uningcha, asosiy psixologik qonun shundan iboratki, odamlar, odatda, daromadlar ortishi bilan iste’molni ham o'stiradi, ammo bu o'sish daromadlar darajasida bo‘lmaydi. Oqibatda daromadlar o‘sishi bilan jamg‘arish ortadi va iste’mol nisbati kamayib boradi. Oxirida esa «samarali talab» kamayadi, talab shunday yo‘l bilan ishlab chiqarish hajmlariga va bandlik darajasiga ta’sir etadi. Iste’mol talabining yetarlicha o‘smasligi yangi investitsiyalarga xarajatlaming oshuvi yo‘li bilan qoplanishi, ya’ni ishlab chiqarish iste’molining ishlab chiqarish vositalariga qarab oshuvi yo‘li bilan qoplanishi mumkin. Shu sababli investitsiyalarning umumiy hajmi bandlik hajmini belgilashda hal qiluvchi rol o'ynaydi. Keynsning fikricha, investitsiyalar hajmi investitsiyalarga bo‘lgan intilishga bog‘liq. Sohibkor investitsiyalar- ni kapitalning «eng yuqori samaradorligi» foiz darajasigacha pasaygan paytgacha kengaytiradi (foyda normasi o‘lchanadigan rentabellik). Qiyinchilik shundaki, kapitalning rentabelligi pasayadi, foiz darajasi esa mo‘tadil bo‘ladi. Bu holat yangi investitsiyalar uchun imkoniyatni pasaytiradi, demak, bandlik o'sishi ham kamayadi. Kapital «eng yuqori samaradorligi»ning pasayishi kapital massasining o‘sishi, shuningdek, kapitalist-tadbirkorlaming bo'lajak daromadlariga ishonchsizlikka «moyilligi» bilan tushuntiriladi. Keyns ta’limoti bo'yicha bandlikning umumiy hajmi uch omilga «iste’molga moyillik», «eng yuqori samaradorlik» va foiz normasiga bog‘liq. Keyns ochgan «asosiy psixologik qonun» uningcha istalgan jamiyat uchun qo'llanilishi mumkin va iste’mol talabining kamomadi asriy tendensiyaga ega hamda barcha uchun yagona iste’mol qonuni mavjuddir. «Kapitalning eng yuqori samaradorligi», qo'shimcha kapital birligi tomonidan vujudga keltiriladigan bo‘lajak foydaning shu birlikka ketgan ishlab chiqarish chiqimlariga nisbatidir. Keynsning fikricha, daromad, foyda keltiradigan narsalar kapital hisoblanadi (boshqa omillarda ham shunday). Keyns foizga alohida e’tibor beradi, uni pul qarzi uchun berilgan haq deb hisoblaydi. Foiz uningcha, muomaladagi pul miqdoriga va «likvidlilik afzalligi»ga bog‘liq (likvidlilik - pulga tez aylana olish, qadrlilik demakdir). Uning miqdori «likvidlilik afzalligi»ga to‘g‘ri va muomaladagi pul miqdoriga teskari proporsionaldir. Keynsning fikricha, foiz normasi ma’lum davrga likvidlilikdan, ya’ni boylikning likvid, pul shaklidan voz kechish hisobiga beriladigan mukofotdir. Keynsning umumiy nazariyasida investitsiyalaming umumiy bandlik hajmini aniqlashdagi asosiy roli to‘g‘risidagi tezis muhimdir. Ular iste’mol talabining yetarli emasligini to‘ldirishi (kompensatsiyalash) kerak. Bunda ishlab chiqarishni kengaytirish masalasiga iste’mol talabi oshuvidan alohida qaraladi. Investitsiyalaming ko‘payishi ishlab chiqarishga qo'shimcha ishchilami jalb etishga olib keladi, bu esa bandlik, milliy daromad va iste’mol o‘suvini ta’minlaydi. Yangi investitsiyalar tufayli bandlikning dastlabki o'suvi yana qo'shimcha bandlikni vujudga keltiradi, chunki qo'shimcha ishchilaming talabini qondirish zarumti tug‘iladi. Qo‘shimcha bandlikning o'sish koeffitsientini Keyns multiplikator deb ataydi, u bir tomondan investitsiyalar o‘sishi, ikkinchi tomondan bandlik va daromadlaming o'sishi o'rtasidagi nisbatni ko'rsatadi. Keyns bir qancha hisob-kitoblargaasoslanib, AQSHning multiplikatorini aniqladi, u 2,5 ga teng ekan. Bu daromadlar o'sishi investitsiyalar ortishidan 2,5 marta ortiq degani, ya’ni 1 dollar investitsiya 2,5 dollar daromad keltiradi. Olim o‘zining iqtisodiy dasturini ilgari suradi. Xususiy investisiyalarni rag'batlantirish uchun foiz normasini tartibga solish taklif etiladi. Uningcha, davlat muomaladagi pul miqdorini oshirish yo‘li bilan foiz darajasini tartibga solish imkoniyatiga ega. Muomaladagi pul miqdorini oshirish amalda inflatsiya (pulning qadrsizlanishi)ni qo'llash demakdir, ammo bunda ssuda foizi kamayadi va pul ishlab chiqarishga qo‘yish uchun rag'batlantiriladi. To‘la bandlikni ta’minlash uchun faqat investisiyalaming emas, balki milliy daromadni ham tartibga solish taklif etiladi. Buni hal qilish vositasi sifatida soliqlarga murojaat qilish kerak deyiladi. Keynsni hozirgi davrda hammaga yaxshi tanish ibora bo'lgan Yüklə Dostları ilə paylaş:
|