Ózbekistan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw minstirligi berdaq atíndaǵÍ qaraqalpaq mámleketlik universiteti dene mádeniyatí fakulteti dene

II.3. Dem alıw jaylarında, máhellelerde fizikalıq mádeniyat jumısların shólkemlestiriw
Respublikamizdiń ıqlım sharayatın esapqa alıp, mektep maydanshasına qum-maydalanǵan tas jatqızıp shabbalaw hám átirapına terek ótkeriw yamasa jawınnan saqlaytuǵın hám ıssı kúnlerde salqın beredi hám ornatıw kerek. Dene tárbiyası oqıtıwshı sabaqtan aldın gimnastika shınıǵıwların ótkeriw ushın eń jaqsı sportshı jaslardan ózine aktivlerin tayarlawı kerek. Shınıǵıwģa shekem gimnastika shınıǵıwları ótkeriwshilerdi tayarlawdaǵı eń jaqsı jol seminar ótkeriw bolıp tabıladı.
Seminarda tómendegi shártlerge ámel etiwi kerek.
1. Hár bir jastaǵı oqıwshılardıń jámiyetshil insruktorlari menen shınıǵıwlar kompleksin bólek-bólek úyreniw.
2.. Hár bir shınıǵıwdıń atınıń aytıp, onıń qanday atqarılıwın oqıwshılarǵa kórsetip, olarǵa shınıǵıwdı atqarıp kóriwdi usınıs etiw, shınıǵıwdıń tasirin túsintirip, orınlawda jol qoyılǵan qátelerdi eskertip ótiw.
3. Insruktorlarģa hámme shınıǵıwlardı belgilengen tártipte atqarıp, hár bir háreket hám jaǵdaylar toqtap - toqtap, olardı anıq kórsetiw.
4. Háreketlerdi anıq atqara almaǵan oqıwshılarǵa sol háreketti puqta úyrenip alatuģınlıģına shekem háreketlerdi tákirarlaw.
5. Dene tárbiyası oqıtıwshı hám klass administraciyaları klassta shınıǵıwlar kompleksin uyretip atırǵan payıtlarında oqıwshılardıń jámiyetshil insruktorlik talapların tuwrı orınlawlarına kómeklesiwleri kerek.
Oqıwshılarǵa shınıǵıwlar kompleksin dene tárbiyası sabaqlarında úyretiw múmkin. Sonıń menen birge bul kompleks shıraylı jazılıp mekteptiń kózge kórinetuǵın jerge ósip qoyılıwı kerek. Oqıwshılar bul kompleksti úyinde ózleri múnasip túrde tákirarlaydı. Dene tárbiyası sabaqlarınan waqtınsha yamasa pútkilley azat etilgen oqıwshılar shıpakerdiń másláháti úyde hár kúni azanda gigienik gimnastika shınıǵıwları kompleksin orınlawları kerek.
Kópshilik mekteplerdiń tájiriybesine tiykarınan oqıwshılarda sabaqtan aldın ótkeriletuǵın gimnastikaǵa háwes oyatıw ushın klasslarģa jarıs shólkemlestirilip arnawlı salamatlıq múyeshin dúziw. Oǵan nátiyjelerdi jazıp barıwları shárt. Onıń ushın dene tárbiyası aktivinen sudyalar tańlanıp olar hár bir klassta shınıǵıwlardıń atqarılıwı, minezi, aktivtiligin oqıwshılardıń talapshańlıģı kóp tárepten olar menen alıp berilgen tayarlıq jumıslarına baylanıslı boladı. Shınıǵıwlardı orınlaw ushın hár bir klassqa maydanda bólek turaqlı jay ajıratıp qoyıw kerek. Gimnastika shınıǵıwları muzıka menen ótkerilse jáne de jaqsı boladı. Sabaqtan aldın ótkeriletuǵın gimnastika shınıǵıwlar kompleksi baslanǵısh klasslarda 7-8 minutqa deyin dawam etedi. Hár bir shınıǵıwlar kompleksin oqıwshılarǵa bir hápte dawamında atqarıw múmkin. Oqıwshılarda shınıǵıw orınlawǵa bolǵan umtılısın asırıw maqsetinde hár eki-úsh kúnnen keyin komplekstiń qandayda bir bólegin ózgertirip turıw kerek Álbette, I-IV klasslar ushın shınıǵıwlar kompleksin aldın dene tárbiyası oqıtıwshınıń ózi dúzip beredi, keyinirek bolsa bul jumıstı jámiyetshil instruktor yamasa sport dárejesine iye bolǵan sportshılarǵa tapsırıw kerek. Fizikalıq shınıǵıwlar kompleksi hámme tiykarǵı muskullerge tasir etetuǵın etip dúziliwi kerek.
Sabaqtan aldın atqarılatuǵın gimnastikanıń tiykarǵı mazmunın ulıwma rawajlantırıwshı shınıǵıwlar shólkemlestirip olar pútkil organizmdi, barlıq muskullerdı rawajlandırıwǵa qaratılǵan bolıp tabıladı. Hámme oqıwshılardı bir maydanǵa jaylastiriw múmkinshiligine iye bolǵan mekteplerde bul shınıǵıwlardı júriw, juwırıw háreketleri menen toltırıp barıw usınıs etiledi. Shınıǵıwģa shekem ótkeriletuǵın gimnastika shınıǵıwların da arnawlı bir izbe-izlikte qollaw, olardıń organizmge tásirin áste-áste asıra barıw kerek. Sabaqtan aldın atqarılatuǵın gimnastikanı júriwden, muskullerge normal tasir kórsetken. Mektepten tısqarı dene tárbiya hám sport jumısları boladı.
Dene tárbiyasına tiyisli mektepten tısqarı jumıslar, oqıwshılar sarayları, balalar sport mektepleri, balalar turistik sayaxatshılar mákánlerı, dem alıw baǵları, turaq-jay basqarmaları, valantyor sport jámiyetleri tárepinen alıp barıladı. Oqıwshılar úyleri hám sarayları balalar waqıttı shınıǵıwlar, oyınlar, gimnastika ótkeredi, lekin kóńil ashıwlar hám mektepte shólkemlestiriw qıyın bolǵan sport túrleri boyınsha sport bólimleri quraydı, tennis, júziw, kórkem gimnastika hám basqalar. Olar sonıń menen birge, dene shınıqtırıw shıǵıwları hám bayramları, sport ustaları menen ushırasıwlar ótkeredi. Bul jumısqa administraciyalıq qılıw ushın maman qánigeler qosıladı. Oqıwshılar úyleri hám sarayları balalar menen jumıs júrgizetuǵın basqa mektepten tısqarı mekemelerge stilistik járdem shólkemlestiriw ushın úlken orın tutadı. Onıń ushın konsultatsiya, lekciyalar hám seminar shınıǵıwları ótkeriledi, olardı jaslar komiteti hám de xalıq tálimi shólkemleri menen birgelikte quraydı hám ótkeredi.
Dene tárbiyasına tiyisli júdá zárúrli jumıstı xalıq tálimi shólkemleri hám valantyor sport jámiyetleri tárepinen shólkemlestiretuģin balalar sport mektepleri júrgizedi. Bul mekteplerdiń tiykarǵı waziypası oqıwshılardıń sport sheberligin asırıwdan ibarat. Balalar sport mektebiniń barlıq jumısları sonday dúziliwi kerek, jas sportshılar óz mektepleri jámáátlerinen ajralıp qalmawı hám sport menen shuǵıllanıwdı mektepte pánlerdi joqarı ózlestiriw menen birge qosıp alıp baradi.
Balalar sport mektepleri oqıwshılardıń bayramları, azandaģı dene shınıqtırıw hám oqıwshılar jıyınlarınan shıǵıwların shólkemlestiredi hám de dene shınıqtırıw aktivleri hám dene shınıqtırıw jumısı administraciyaları menen jol-joba, shınıǵıwlar ótkeredi.Balalar sport mektepleri mektepten tısqarı tálim shólkem retinde ulıwma bilim beriw mektepleri bekkem baylanısta islewi kerek, balalar sport mektepleriniń oqıwshıları bolsa óz mekteplerinde aktiv bolıwları, dene tárbiyası hám sportqa tiyisli klasstan tısqarı islerdi ótkeriwde oqıtıwshılarǵa járdem beriwleri kerek.
Mádeniyat hám dem alıw baǵlarında da oqıwshılardı fizikalıq tárbiyalawǵa tiyisli úlken jumıslar alıp barıladı. Baǵlardıń balalar sektorlarında sport maydanshaları hám gimnastika qalashaları júzege keliw etiledi. Olarda balalardıń individual hám jámáát oyınları ushın úskeneler boladı. Ádette, bunday baǵlarda balalar túrli úskeneler inventarlardan paydalanıw hám oynaw múmkinshiligine iye bolıp ǵana qalmay, bálki olar ushın gruppalı shınıǵıwlar, oyınlar, oyınlar da úyistiriledi.
Balalar ortasında alıp barılatuǵın mektepten tısqarı dene tárbiyası jumısların turaq-jay basqarmalarında da ótkeredi. Ata-analar balalar menen birgelikte turaq-jay basqarması xızmetkerleriniń járdeminde mudamı islep turıwshı sport maydanları júzege keliw etedi « jazda kókelemzarlastırıwlar hám olardı shınıǵıwlar, oyın hám kóńil kóteriwler ushın tuwrılaydi». Bul jumısta valantyor sport jámiyetleri, jaslar shólkemleri, kásiplik awqamları, mektep úlken járdem kórsetiwi múmkin.
Turar orınlarda tómendegiler dúziliwi múmkin: azandaģi dene shınıqtırıw shınıǵıwları, sporttıń hár túrlı túrleri boyınsha gruppa, bólim yamasa shınıǵıwları ;
sport jarısları «bir úy balalar ortasında, bir úy - jay basqarmasına qarawlı bir neshe úy komandaları ortasında, sonıń menen birge, bir turaq-jay basqarması menen ekinshi turaq-jay basqarması komandası rayon, qala jarıslarında qatnasıwshı turaq-jay basqarması komandaları ortasında, turistik sapar, qıdırıspalar, suw háwizlerine barıw.
Turar orınlardaǵı dene tárbiya hám sport jumıslarına administraciyalıq qılıw ushın dene tárbiyası keńesi dúziledi yamasa saylanadı. Keńes quramına jaslar komitetinen wákiller, sportshılar, áke - analardıńda kiritiliwi kerek. Turar orındaǵı jumıstıń stilistik orayı mektep bolmawı kerek. Bólimler, gruppalar, komandalarına administraciyalıq etiwge tájiriybeli hám bilgir hám ata-analar, sportshı - razryadshılar, sportshı instruktor « jol kórsetiwshi»ler qosılıwı kerek.
Jazda jazǵı maydanlar hám oqıwshılar dem alıw orınlarında qaladan sırtta hám qalada balalar menen úlken jumıslar alıp barıladı.
Jazǵı maydanlarda túrli kúndelik ǵalabalıq dene shınıqtırıw hám sport ilajları ótkeriledi. Kúndelik ilajǵa oyınlar, qıdırıspalar, suw hám alıw, shómiliw yamasa dus qabıllaw, ekskursiya, saparǵa shıǵıw, dene shınıqtırıw shıǵıwları hám sport jarıslarına tayarlıqları kiredi.
Jazǵı maydanlarda dene shınıqtırıw jumısı jetekshi orın iyeleydi. Sebebi jazda salamatlandırıw wazıypaları tıykarģi esaplanadı. Bul jumıs hár qıylı jumıslar menen qosıp alıp barılıwı kerek. Oqıwshılar dem alıw ornı : balalar ortasında dene tárbiyası hám sport jumısların aparıw ushın eń qolay sharayat qala yamasa rayon sırtındaǵı oqıwshılar dem alıw orınlarında jaratıladı. Dem alıw orınlar balalardıń jazǵı dem alıstıń shólkemlestiriwdiń eń jaqsı forması bolıp tabıladı. Ashıq hawada derlik keshe-kundіz bolıw, kúndelik rejimge qatań ámel qılıw, tártip awqatlanıw, fizikalıq miynet hám dene shınıqtırıw shınıǵıwları, oyınlar, qosıq oynaw, quyash hám hawa vannalardı qabıllaw, suwda shómiliw - balalardıń salamatlıģım saqlaw olar organizmdi shınıqtırıw hám jámááttiń jámlesiwine járdem beretuǵın faktorlar bolıp tabıladı.
Oqıwshılar dem alıw ornılarında ǵalabalıq dene shınıqtırıw hám sport jumıslarınıń wazıypaları tómendegilerden ibarat :
Oqıwshılardı kúndelik, dene shınıqtırıw shınıǵıwlarına tartıw.
mekteptegi dene shınıqtırıw sabaqlarında alınǵan ilmiy tájriybe hám kónlikpelerdi jetilistiriw.
zalda yamasa onsha úlken bolmaǵan sport maydanında berip bolmaytuģın, atap aytqanda, júziw, oyınlar, orınlarda atqarılatuǵın shınıǵıwlarǵa tiyisli hám ilmiy tájriybelerdi sıńırıw.
oqıwshılardıń dene shınıqtırıw hám sport menen úzliksiz shuǵıllanıwǵa qızıǵıwshılıqların asırıw;
Oqıwshılarda gigienik ilmiy tájriybelerdiń tárbiyalaniwģa járdem beriw.
Balalardıń oqıwshılar dem alıw orınlarında salıstırǵanda qısqa waqıtta bolıwı barlıq administraciyalarǵa dem alıw ornındaǵı jumıstı tayarlawǵa bólek juwapkershilik penen qaraw minnetlemerin júkleydi.
Jumıs jobası dem alıw ornına barıwına deyin tayarlanıwı kerek. Birinshi náwbette dem alıw ornı toparģa jetip dene shınıqtırıw jol-jobashısı hám oqıwshılar sárdarı administraciyalıǵında úlken tayarlıq jumısları ámelge asırıwları kerek. Dene shınıqtırıw ushın háreketli hám sport oyınları, jeńil atletika shınıǵıwları ushın jay saylanadı hám úskenelenedi. Shómiliw jayı belgilenedi hám tártipke keltiriledi. Dem alıw ornına barılģanģa shekem oqıwshılardıń quramı olardıń fizikalıq tayınlıǵı. Sportqa qızıǵıwshılıqları, shomıla alıw kónlikpeleri anıqlanadı. Hár bir nawbet ushın dúzilgen jumıs joba bul gezek 2-3 boladı». Kúndelik azandaģi dene shınıqtırıw, zveno hám otryadlarda oyın, dene shınıqtırıw, jeńil atletika hám júziw shınıǵıwların, dem alıw ornı spartakiadası, qıdırıspalar, ekskursiyalar, saparlar, oqıwshılar dem alıw ornınıń ashılıwı hám jabılıwı waqtındaǵı dene tárbiyası tadbirlerin shólkemlestiriw hám ótkeriw álbette názerde tutıladı. Kún tártibinde hár kúni hawa hám quyash vannasın qabıllaw belgilengen. Usı ilajlar vrach tárepinen júdá individual túrde tayınlanadı. Olardı ámelge asırıw processin medicina miyirbiykesi qadaǵalaw etip turıwı kerek.
Dene tárbiyası administraciyası óz jumıs rejesinde balalar menen dene tárbiyasınıń áhmiyeti, respublikamız sportshıları jetiskenlikleri haqqında sáwbet ótkeriwdi belgileydi. Dem alıw ornındaǵı kórgizbeli shıǵıwlarǵa ilaji bolsa sport ustalari, razryadlı sportshılar, sport mektepleri oqıwshıların qosıw kerek. Bunda oqıwshılar dem alıw ornıın ortaliqqa alǵan kásiplik awqamnıń valantyor sport jámiyeti keńesi járdem kórsetiwi kerek.
Erte azanģi dene shınıqtırıw hár kúni uyqidan turılģan, hár bir otryad ushın arnawlı ajıratılǵan orında jawın jawatuģın bolsa, bınada aynalardi ashıp qoyıp ótkeriledi. Hár bir oqıwshı klasslaniwina artıqsha waqıt sarplamaw ushın óz jayın biliwi kerek. Ádetde balalar zveno-zveno bolıp birden kalonnaģa sarplanadı, «zveno qatarları aldında turadı» qız hám ul balalar birgelikte shuǵıllanadı. Erte azanda dene shınıqtırıw hár bir otryadta bólek ótkeriledi, oǵan otryad sárdarı administraciyalıq etedi.
Dene shınıqtırıw muzıka qoyiwdińda ótkeriwdiń úlken áhmiyeti bar. Túrli jas gruppalarına mólsherlengen azandaģi dene shınıqtırıw shınıǵıwları kompleksi aldınnan, hár bir náwbette úshewden etip ótkeriledi. Dene shınıqtırıw júriw menen baslanadı, odan keyin altı-jetew shınıǵıw atqarıladı. Birinshi shınıǵıw, ádette, «tartiliw», «soziliw» xarakterinde bolıp. Áste pátte atqarıladı odan keyin otırıp-turıp, enkeyip, gewdeni burıp, qol hám ayaqlardı siltep atqarılatuģin shınıǵıwlar ámelge asıriladı. Kompleksi aqırında sekiriw, juwırıw yamasa tınıshlatırıwshi oyınlar ótkeriledi. Shınıǵıwlar muzıka yamasa qosıq osı qatarda júriw menen tamamlanadı. Shınıǵıwlar buyımlar menen yamasa buyımlarsız ótkeriliwi múmkin. Shınıǵıwlardı ótkeriwde tuwrı dem alıwǵa bólek itibar beriledi. Zveno hám otryadlardaģi oyın, gimnastika, jeńil atletika hám júziw shınıǵıwları háptesine úsh-tórt ret ótkeriledi. Olarǵa otryad sárdarları yamasa dene shınıqtırıw jol-jobashıları administraciyalıq etedi. Eger dem alıw ornında úlken jaslı oqıwshılar bolsa, bunday halda kishi jastaǵı oqıwshılar jol-jobashı administraciya etip tayınlanıwı múmkin. Dene shınıqtırıw administraciyası olarǵa tiyisli jol-joba beredi. Oyın, gimnastika hám jeńil atletika shınıǵıwları ilmiy tájriybe hám kónlikpelerin jetilistiriwge tiyisli arnawlı shınıǵıwlarda da shegiwler hám jarıslarǵa tayarlanıw waqtında da ótkeriledi.
Dem alıw ornındaǵı dene shınıqtırıw shınıǵıwları mekteptegi shınıģıwlardan anaǵurlım parıq etedi. Bul jerde tómendegi ámeliy kónlikpelerdi qáliplestiriwge úlken itibar beredi: tuwrı hám qıysıq-buyri soģip atır tosıqlar asıp, jay hám kútpegende beriletuǵın signaldan paydalanıw menen baylanıslı bolǵan qosımsha tapsırmalardı atqarǵan halda júriw hám juwırıw tábiyiy tosıqlardan «arıqshalar, jiynalģan terekler, putalardan» sekiriw. Dem alıw ornında jip hám jipke, tik tóbelik bolmasa terek denesine tırmasıp shıǵıwǵa úyretiwdiń úlken múmkinshilikleri bar.
Tábiyiy sharayatta tómendegi teń turıw shınıǵıwları ótkeriledi: salma usiga qoyılǵan aǵashtan ótiw, ariqtan astı - tas sekirip ótiw.
Kóbirek jergilikli sharayatta oynalatuǵın milliy oyınlarǵa teń orın beriledi. Oqıwshılar dem alıw ornında balalardı oyın formasında signalızatsiya hám kompos menen tanıstırıw múmkinshiligi tuwıladı.
Júziwge úyretiw, oqıwshılar dem alıw ornında dene shınıqtırıw jumısınıń eń zárúrli wazıypalarınan biri bolıp tabıladı. Júziwge úyretiwde dem alıw ornına barınsha tayarlanıp qoyılatuǵın doska aģash»lardan paydalanıladı. Aǵashtıń uzınlıǵı 60 - 60 sm, eni 30 - 40 sm, kalinligi 6 - 10 sm ol tegis etip kórsetilgen hám kúshli bolıwı kerek. Júziwge úyretiwdi taza suwlı, barǵan sayın sayızlanıp baratuǵın háwizlerde ótkeriw kerek. Aǵımnıń tezligi 0, 5 sekundtan aspawı dárkar. Háwiz yamasa salma túbinde jaraqatlantırıwshı terek túbirleri, taxta tosıqlar, ushi ótkir taslar, shıyshe sınıqları hám basqa buyımlar bolmawi kerek. Júziw jayın tańlap, salmanı dıqqat penen názerden keshirip, onıń tereńligin ólshew kerek. Oqıw shınıǵıw ótkeriletuǵın jay shegaralanıwı hám jaqsılap belgilep qoyılıwı kerek. Jaqsısı háwiz túbine deyin jaģilģan qazıqlar menen shegaralanģani maqul. Júziwge úyretiw jayındaǵı vrach yamasa medicina miyirbiykesi, gezekshi túsken qayiq hám shókkenlerdi qutqarıw quralları «qutqarıw tutasliģi, jip hám basqalar» tayın bolıwı kerek.
Júziwge úyretiw jayındaǵı suwdiń sapası sanitariya - gigiena talaplarına juwap beriwi kerek. Kishi jastaǵı mektep oqıwshıları menen ótkeriletuǵın júziw shınıǵıwı temperaturası 200 ° C kem bolmaǵan suwda ótkeriledi. Dáslepki shınıǵıwlardan 5 minutta keyinrek 15 minutta suwda bólinedi. Júziw shınıǵıwların dene tárbiyası oqıtıwshı yamasa júziw boyınsha jol-jobashı barıwı shárt.
Júziw shınıǵıwları, ádetde salamatlandırıw ilajlarına ajıratılǵan saatlarda ótkeriledi. Júdá ıssı hawada shınıǵıwlardı kúnine eki ret ótkeriw múmkin. Oqıwshılar dem alıw ornında sport jumısınıń qızıqlı formalarınan biri basqa dem alıw ornı menen basqa dem alıw ornı ótkeriletuǵın doslıq ushırasıwları bolıp tabıladı. Bunday ushırasıwlar programmasına háreketli ásbap oyınları, jeńil atletikaģa tiyisli jarıslar, gimnastika shıǵıwları, sport KVNleri hám basqalar ótiliwi múmkin.