Ózbekistan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw minstirligi berdaq atíndaǵÍ qaraqalpaq mámleketlik universiteti dene mádeniyatí fakulteti dene

Kurs jumısıniń aktuallıǵı. Mekteptegi klasstan tısqarı jumıs túrlerinen biri ǵalabalıq dene tárbiyası hám sport jumısları bolıp tabıladı.
Kurs jumıstıń maqseti: Mektepke óz aldına qoyılǵan oqıw hám tárbiyalıq wazıypalardı orınlawda járdem beriw;
Oqıwshılardıń sawlıgın bekkemlew, deneniń qattılasıwı, hár tárepleme fizikalıq rawajlanıwı ;
Sabaqta, fizikalıq mádeniyatda oqıwshılar tárepinen iyelengen ımaratlar, kónlikpeler, kónlikpelerdi tereńlestiriw hám keńeytiw;
Mektep oqıwshılarında shólkemlestiriwshilik kónlikpelerin tárbiyalaw hám rawajlandırıw ;
Studentlerdiń saw dem alıwın shólkemlestiriw;
Oqıwshılarda sistemalı dene tárbiyası hám sportqa qiziģiwshılıq oyatıw.
I.BAP. Orta mektepte sabaqtan tısqarı islerdiń mazmunı
I. 1. Sabaqtan hám mektepden tısqarı islerdiń baylanıslılıǵı
Fizikalıq shiniģiwlardiń sabaqtan tısqarı formaları ushın salamatlıqtı bekkemlew, jumıs qábiletin saqlap qalıw hám kóteriw, deneni shınıqtırıw hám emlew, fizikalıq hám de shıdamlılıq sapaların tárbiyalaw, sonıń menen birge málim háreketlerge úyretiw maqsetindegi iskerlikti ǵárezsiz túrde shólkemlestiriw xarakterli bolıp tabıladı. Klasstan tısqarı jumıslar mazmunı tárepten kóbirek qánigelestirilgenligi, dúzilisiniń onsha quramalı emesligi menen sabaq formasınan parıq etedi. Bul kóbinese oyın yamasa jarıs, bolmasa individual gimnastika yamasa bolmasa qanday da basqa shınıǵıw túrinen ibarat boladı. Fizikalıq mádeniyat boyınsha klasstan tısqarı jumıslarda oqıwshılardan kóbirek ıntızamlılıq, baslamashılıq, talap etilip keyin materiallıq dem alısqa uyretedi. Klasstan tısqarı shınıǵıwlardı ótkeriw metodikası menen sabaq stilistikası ortasında uqsaslıq bar. Olardıń dúzilisi de organizmniń az-azdan jumısqa kiriwge barıwdı, tiykarǵı jumıstı orınlaw jáne onı aqırına shekem jetkiziw ushın jaqsı sharayat jaratıwdı támiynlew kerek. Júklemelerdi normalastırıwda kómeklesiw hám sraxovka waqtında shuǵıllanatuǵınlardı jiynaw hám shınıǵıw bolatuǵın jaydı tayarlawda oqıtıwshı tárepinen qollanılatuǵın metod hám nızam qaǵıydalardan paydalanıladı. Usınıń menen birge sabaqtan tısqarı shınıǵıwlardıń qániygelikke qaratılǵan mazmunına hám shınıǵıwlarǵa administraciyalıq qılıw xarakterine baylanıslı metodikalıq ayırmashılıqlar bar. Basshılıq qiliw xarakteri boyınsha sabaqtan tısqarı shınıǵıwlar ótkeriw tómendegi formalarda boladı : individual « jeke tártiptegi» forma, haweslik tiykarındaǵı gruppa forması, rásmiy túrdegi gruppa hám ǵalabalıq formaları. Bul formalarınıń hár biri shınıǵıwlardıń málim túrlerin óz ishine aladı. Mısalı, kóbinese turistik sayaxatlar, haweslik sayaxat ıshqıpazları gruppası tárepinen ótkeriledi. Klasstan tısqarı shınıǵıwlar ótkeriwdiń hár bir tiykarǵı forması ayrıqsha ayrıqshalıqlarǵa iye esaplanadı. Jalǵız tártipte shınıǵıwlar esaplanadı. Fizikalıq shınıǵıwlar menen jalǵız tártipte shınıǵıwlar kóbinese dene tárbiya, gigenik gimnastika, shınıqtırıw ilajları, ǵárezsiz fizikalıq hám sport - tayınlıǵı, seyil hám shınıǵıwlardıń birpara túrleri formasında ótkeriledi. Gigienik gimnastika, shınıqtırıw ilajları, qıdırıspalar - jalǵız tártiptegi shınıǵıwlardıń áne sol túrleriniń barlıǵı kóp kúsh hám kóp waqıt talap etpeytuǵın hár kimniń qol jeterlik jumıs bolıp tabıladı. Gigienik gimnastika individual shınıǵıwlardıń eń ápiwayı hám shólkemlestiriw qolaylı bolģan túri bolıp tabıladı. Ol kóbinese júriw, juwırıw hám de 8-10 minut dawamında atqarılatuǵın 8-12 ulıwma rawajlantıratuǵın shınıǵıwlardan ibarat boladı. Gigienik gimnastika menen kúndelik iskerlikke demde aralasıp ketiw, jumıs qábiletin saqlap qalıw, aktiv dem alıw ushın shuǵıllanadı. Shınıǵıwdı bólme ishinde yamasa ashıq hawada gantel, taw, espander sıyaqlı buyımlardan keń paydalanǵan halda atqarıladı. Shınıǵıwlardan keyin juwınıwǵa ótedi. Shınıǵıwlardı sonda gigienik gimnastika shınıqtırıw ilajları, qıdırıspalar - jalǵız tártiptegi shınıǵıwlardıń áne túrli - túrleriniń barlıǵı kóp kúsh hám kóp waqıt talap etpeytuǵın hár bir gigienik shınıǵıwlarǵa júdá ápiwayı hám dúziliwi jaqsı bolǵan dene tárbiyası turi bolıp tabıladı. Ol juriw, juwırıwda hám de 8-10 minut dawamında 8-12 ulıwma rawajlantıratuǵın shınıǵıwlardan ibarat boladı. Iskerlikke demde aralasıp ketiw, jumıs qábiletin saqlap qalıw, aktiv dem alıw ushın shuǵıllanadı. Shınıǵıwdı bólme ishinde yamasa ashıq hawada gantel, taw, espander sıyaqlı salmaqlı buyımlardan keń paydalanǵan halda atqarıladı. Shınıģıwlardan keyin juwınıwǵa ótedi. Shınıǵıwlardı sonday tańlaw hám normalastırıw olar organizmdi áste-áste shiniqtırıp barıwǵa, muskullerdi barlıq túrlerin jaqsı islewge alıp keledi. Waqtı-waqtı menen jańalap turıw hám barıw adamlar azanda dene tárbiya hám basqa shınıǵıwlardı hár dayım shuǵıllanıwları kerek. Individual shınıǵıwlardıń bul túrleri radio, televideniye arqalı baspasózde, lektsiyalarda keń kórsetiledi, dene tárbiyası sistemasında zárúrli orın tutadı.
Ǵárezsiz fizikalıq tayarlıq «ulıwma sport hám ámeliy- professional» talay quramalı bolıp tabıladı. Bunday shuǵıllanıw wazıypa hám shınıǵıwlardıń hártúrliligi menen de parıq etedi, kóbirek waqıt turmısta arnawlı rejim hám belgili bilimge iye. Ǵárezsiz tayarlıq tiykarınan shınıǵıwlardı ǵárezsiz túrde turaqlı ótkerip barıwǵa baylanıslı. Dene tárbiyası biziń turmısımızdanda úzliksiz túrde shuǵıllanıp barıw barǵan sayın keń tarqalģan. Bul dene tárbiyası hám sporttıń turmısına sińip baratırǵanlıǵınıń jarqın mısallarınan biri bolıp tabıladı. «Shólkemlestirilgen túrde shuǵıllanatuǵın hár bir dene tárbiyasıshı hám sportshı ámelde ol yamasa bul dárejede ǵárezsiz shuǵıllanıwın da esapqa alıw kerek.
Individual shınıǵıw ótkeriw adamnıń kúsh - ǵayratlılıģına, baslamasına hám de óz ıntızamına tiykarlanǵan. Qadaǵalaw insan keypin analiz etiwge hám organızmnıń morfologiyalıq hám funktsional jaǵdayınıń birpara obyektiv kórsetkishlerin esapqa alıwǵa tiykarlanǵan boladı. Iqlasbent gruppa shınıģıwlari saylaǵanı bazıda bolsa tayınlanǵan shaxs administraciyalıǵında oyınlar, turistik poxodlar, jarıslar siyaqlı fizikalıq shınıǵıw túrleri áne sonday tipik shınıǵıwlardan esaplanadı. Bunday shınıǵıwlardıń eń kóp qamraģan túri oyınlar bolıp tabıladı. Qaysı oyındı tańlaw shuǵıllanatuǵınlardıń jası, jınsi, kásibine baylanıslı. Qanday maqsetke jóneltirilgenine qaray háweslik oyınları, oqıw -trenirovka oyınları, salamatlandırıw oyınları, ko'nil ashar oyınlar hám jarıs oyınlarına bólinedi. Mısalı, óspirimlerdiń kúshli komandaları ortasındaǵı futbol jarısları keń qamtıǵan áne sonday shınıǵıwlardan bolıp tabıladı. Balalar bul jarıslarǵa tayarlanar eken qatar oqıw - trenirovka oyınları ótkeredi. Úlkenler bolsa densawlıqtı saqlaw yamasa końil ashıw, bos waqıtların materiallıq ótkeriw ushın kóbinese tennis, voleybol hám soǵan uqsas oyın túrleri menen shuǵıllanadı.
Biziń mámleketimizde turizmda oyınlar sıyaqlı keń qamraģan bolıp tabıladı. Rejeli hám háweslik sayaxatları bir kúnlik poxodlar, turistik estafetalar, ekskursiya hám usılar qatarinan bolıp tabıladı. Turizm shınıǵıwları ıqlım, hawa rayı, jay ózgerip turıw sharayatında ámeliy bilimler uqıp hám ilmiy tájriybe artıwına organizm shınıqtırıw hám fizikalıq paziyletlerdi tayarlawǵa qaratılǵanlıǵı menen xarakterlenedi. Jolda turistler tosqınlıqlardı jeńip ótiwge, dem alatuǵın hám jataq-jaylar tayarlawǵa, orınlarda móljel alıwǵa, birinshi medicina járdemin kórsetiwge, hawa rayın aldınan aytıp beriwge úyrenedi. Turizm menen shuǵıllanıw kóp zatlardı bilip alıwǵa xızmet etedi. Biliw iskerligin tabıslı aparıw ushın turistler júdá bolmaǵanda ulken iskerlik jumısları boyınsha elementler bilim hám ilmiy tájriybege iyelewlerin -geomorfologik, geologik, botanik, zoologik, entomologik, godrologik, gilaisitsiologik, spetsiologik, arxeologik yaki tarıyxıy baqlawlar aparıwdı biliwleri kerek. Jolda tábiyattı, tarıyxıy esteliklerdi qorǵaw boyınsha social paydalı jumıslar aparıw, materiallıq baylanıs ornatıw, zárúr bolıp qalsa, óz miyneti hám bilimi menen járdem kórsetiw turistlerdiń puqaralıq minnetli.
Turizm menen shuǵıllanıwdiń fizikalıq tayınlıqqa tásiri sayaxattıń qanshellilik dawam etiwi hám quramalılıǵına baylanıslı. Qısqa waqitli qıdırıspalar, bir kúnlik hám kóp kúnlik poxodlar bir-birinen pariq etiledi. Sayaxattıń quramalılıǵı releftiń dónliligine, xalıqtıń tıǵızlıq dárejesine, sapar rayonındaǵı tosqınlıqlardıń xarakterine qaray belgilenedi.
Turizm shınıǵıwlarınıń tárbiyalıq áhmiyeti olardıń dúzilisine de baylanıslı. Ayırım elementler formadaǵı shınıǵıwlardı esapqa alinbasa, turizm shiniģiwlardiń dúzilisi júdá quramalı boladı poxod uzaq júriwden, tosıqlardan ótiwden, azanģı dene tárbiya, basseyninde oyınlar rejelestiriw hám taǵı basqalardan ibarat bolıwı óz - ózine xizmet etiw túngi dem alıstı rejelestiriw sıyaqlı jumıslar da orınlanadı. Biraq poxod óziniń oǵada quramalılıǵına qaramay 1 pútkil pútin shınıǵıw esaplanadı hám ol ulıwma metodikalıq qaǵıyda hám talaplarǵa ámel etilgen halda dúziliwi, dene tárbiyası sistemasınıń ulıwma principlerine muwapıq ótkeriliwi kerek.
Máselen, shınıǵıwlardıń ulıwma sxemasınan kelip shıǵıp talaplar poxod waqtında háreket qılıw grafikte ámelge asırıladı. V kategoriya qıyınshılıqtaǵı piyada sayaxat ushın tómendegi grafik tipik esaplanadi birinshi kún - 10 km, ekinshi kún - 15 km, úshinshi kún - 20 km, bir kún dem alıw, keyin - 20, 20, 20, 20, 20, 20, km, bir kún dem alıw, 25, 25, 25, 25, 25, 15 km. Solay etip, grafikte jumısqa kirip barıw dáwiri «poxod 1-4 kúnleri tiykarǵı jumıs dáwiri «5-15 kún» hám nagruzkanı kemeytirip tiykarǵı jumıs dáwirin juwmaqlaw «sońģı kùn» názerde tutıladı.
Turizmdi rawajlandiriw, nagruzkalardı normalastırıw, kómeklesiw hám straxovkanıń kóplegen priyomları óziniń spesifik xarakterine iye esaplanadı. Sayaxat túrine qaray Turistler jolda júriwdiń málim rejimine ámel etedi. Mısalı, piyada sayaxatshılar saatına 4-4, 5 km ortasha tezlik menen júrip, hár 40 minutta 10 minutta dem alıw ushın toqtaydi hám t.b.
Joqarıdaǵı sıyaqlı spetsifik priyom hám qaǵıydalar turistik poxodlar ótkeriwdiń mazmunı hám shárt-shárayatlarǵa qaray shınıǵıwlar ótkeriw uliwma p metodikası konkret qollanıw etiwden ibarat. Olardı biliw hám shınıǵıwlardı shólkemlestiriwdiń ulıwma qaǵıydalarına ámel qılıw poxod waqtında oqıw - tárbiya wazıypalardı ko'ńildegidey sheshiw imkaniyatın beredi. Shınıǵıwdıń natiyjeliligi kóp tárepten administraciyanıń tuwrı tańlanıwına baylanıslı boladı. Administraciya tek jeke paziyletlerge iye bolǵan, ǵayratker kisi ģana bolıp qalmay, bálki fizikalıq shınıǵıwlar ótkeriwdiń metodikalıq tiykarların, jarıs qaǵıydasın biliwi, poxodlarda qatnasqan bolıwı kerek hám t.b.