Ўзбекистон банклари ассоциацияси

TAKOMILLASHTIRISH 
3.1. Yuridik shaxslardan olinadigan soliqlarni hisoblash uslubiyatini 
takomillashtirish 
Yuridik shaxslardan olinadigan qo‘shilgan qiymat solig‘ining asosiy 
afzalligi shundaki, ishlab chiqarishning har bir bosqichida to‘langan soliq 
miqdorini hisoblash mumkin. Bu misol eksport uchun soliqlarini hisoblash va soliq 
chegirmalarini hisoblash va eksport subsidiyalari berilishida buzilishlarning oldini 
olish imkonini beradi. Bundan tashqari bunday ko‘p bosqichli soliqlardan 
foydalanish yagona firma tuzilmasi yoki korxonalar uyushmasi doirasida tovarlar 
ishlab chiqarishda soliq summasini kamaytiradi va shu tariqa firmalarning vertikal 
integratsiyasiga turtki bo‘ladi. 
Jahon amaliyoti qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblashning deyarli bir xil 
tizimini nazarda tutadi. To‘lovchi xaridordan sotilgan tovarlar uchun soliq 
summasi va etkazib beruvchi tomonidan moddiy resurslar yoqilg‘i, ishlar uchun 
to‘langan va ular qiymati ishlab chiqarish va aylanma xarajatlarga kiritilgan soliq 
summasi orasidagi farqni to‘laydi. To‘lanishi kerak bo‘lgan soliq manfiy bo‘lib 
chiqsa, ya‘ni bu soliq ko‘payib ketsa qoldiq bo‘lajak to‘lovlar hisobiga kiritiladi 
yoki rivojlangan mamlakatlarda qabul qilinganidek, byudjetdan boshqa summalar 
hisobiga qoplanadi.
O‘zbekiston Respublikasi soliq tizimida amal qilayotgan qo‘shilgan qiymat 
solig‘ining xususiyatlari quyidagilardir:
Birinchisi, soliqni hisoblashda haqiqiy pul kelib tushgandagi kassa usuli 
emas, balki ortilgan tovarlarga qarab hisoblash usuli qo‘llanilishidir. Natijada tovar 
iste‘molchilarga etib bormasdan, ularning qiymati to‘lanmasdan soliq to‘lab 
yuboriladi. Agar tovarlar uchun avvaldan haq to‘lab qo‘yish 100 foiz bo‘lganda 
edi, muammo kelib chiqmagan bo‘lar edi. Vaholanki, dastlab to‘lab qo‘yish 15 
foizni tashkil qilgan holatda, mahsulot ishlab chiqaruvchilar soliqni o‘zlarining 
aylanma mablag‘lari hisobidan to‘lab yuborishga majburdirlar. Bunday mablahlar 

---

55 
bo‘lmasa-chi? Unda ushbu soliq yuzasidan boqimanda holati kelib chiqadi. Soliq 
to‘lovchi sub‘ekt moliyaviy jazoga tortilib, uning iqtisodiy ahvoli yomonlashadi. 
To‘g‘ri, 2003 yildan boshlab oyiga uch marta o‘rniga 2 marta joriy to‘lovlarni 
to‘lash hamda 2005 yildan boshlab joriy to‘lovlarsiz 1 marta soliq summasini 
to‘lashga o‘tilishi boqimandalarni kamaytirish imkonini bermoqda. Lekin bu 
chora-tadbir ham mazkur muammoni uzil-kesil hal qilganicha yo‘q. 
Ikkinchisi, qo‘shilgan qiymat solig‘idan imtiyoz berilganda ayrim 
soddalashtirilgan soliq rejimiga o‘tgan soliq to‘lovchilar, shuningdek, boshqa 
umumdavlat soliqlarini to‘lashdan hamda Soliq kodeksining 71-moddasiga binoan 
ozod etilgan korxonalar mazkur soliqni hisoblamaydi va byudjetga to‘lamaydilar. 
Lekin sotib olgan asosiy vositalari va nomoddiy aktivlari bo‘yicha bo‘yicha 
qo‘shilgan qiymat solig‘ini to‘lovchisi bo‘lib shakllanadi. Bunda soliq summasi 
hisobga olinmaydi, balki u sotib olingan xom-ashyo, materiallar, xizmatlar, ishlar 
qiymatiga kiritiladi. Bunday holatda xarajatlar ko‘payadi hamda o‘z navbatida 
foyda darajasi kamayib ketadi. Agarda ular qo‘shilgan qiymat solig‘i to‘lovchilari 
bo‘lganda edi, qo‘shilgan qiymat solig‘i summasihisobga olinar, oqibatda ularning 
moliyaviy ahvoliga ta‘sir etmagan bo‘lar edi. Shularni inobatga olib, egri soliqlar 
yuzasidan taqdim etilgan soliq imtiyozlarini bekor qilish iqtisodiyotni 
rivojlantirishga turtki beradi, deb hisoblaymiz. Undan tashqari, imtiyoz berilganda 
ishlab chiqaruvchidan iste‘molchiga qadar bo‘lgan zanjir uziladi va uzilgan joyidan 
keyinda turuvchi iste‘molchiga ham butun aylanmadan soliq to‘lashga to‘g‘ri 
keladi hamda uning moliyaviy ahvoliga salbiy ta‘sir ko‘rsatadi.
Mahsulot ishlab chiqaruvchilarning ishlab chiqarishdan manfaatdorligini 
so‘ndirib qo‘ymaslikni egri soliqlar vositasida tartibga olmoqchi bo‘lsak, bu 
holatni soliq stavkalarini kamaytira borish orqali amalga oshirgan ma‘quldir. 
Qo‘shilgan qiymat solig‘i 35 ta mamlakat bo‘yicha tahlil qilinganda. Ularning 10 
tasida soliq stavkasi 5-10%, 6 tasida 12,5% dan 16% gacha belgilangandir. 
Rivojlangan mamlakatlarda soliq stavkasi bundan past darajada belgilangan. 
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan soliq siyosatining bosh maqsadi ham 
bugungi kunda soliq sub‘ektlari zimmasidagi soliq yukini kamaytirishga 

---

56 
qaratilgandir. Lekin bu tadbirlar ko‘proq to‘g‘ri soliqlar zimmasiga to‘g‘ri 
kelmoqda. Qo‘shilgan qiymat solig‘i stavkasini avvalo 15% qilib belgilash, 
keyinchalik undan ham pasaytirib borish lozim, deb hisoblaymiz. Soliq 
tushumlarining kamayishi o‘rnini qoplash uchun esa, tijorat asosida faoliyat 
yuritayotgan xo‘jalik yurituvchi sub‘ektlarning barchasini qo‘shilgan qiymat 
solig‘iga tortish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Biz yuqorida qo‘shilgan qiymat 
solig‘i bo‘yicha mavjud muammolar va ularni bartaraf etishning ayrim jihatlariga 
to‘xtalib o‘tdik. Endi esa ish ob‘ektiga kiritilgan mol-mulk solig‘ini undirish 
borasidagi masalalarga e‘tibor qaratamiz. 
Soliq siyosatining cheklangan shart-sharoitlarini hisobga olgan holda 
umumdavlat va mahalliy soliqlar optimalligini ta‘minlashda mulkiy soliqlarni 
takomillashtirish yuridik shaxslar mol-mulkidan olinadigan soliq tushumlarini 
oshirish muhim o‘rin tutadi. Yuridik shaxslar mol-mulki solig‘ini joriy etish 
korxonalar balansidagi mavjud asosiy vositalardan samarali foydalanishni 
rag‘batlantirishga samarali ta‘sir qiladi. Mol-mulk solig‘i resurs to‘lovlari singari 
soliqqa tortish tizimining ajralmas qismi bo‘lib, uning funktsional vazifasi, asosiy 
fondlar hamda moddiy va nomoddiy aktivlar hisoblangan resurslarning iqtisodiy 
samaradorligini minimal chegarasini tartibga solishdan iborat. Bu asosiy 
fondlardan samarali foydalanishning minimal chegarasini tartibga soluvchi vositasi 
hisoblanib, mablag‘larni harakatsiz va o‘lik holda qolmasligini kafolatlaydi. 
Soliq stavkasini belgilashda, asosan foyda solig‘idan asoslanishi kerak 
chunki qayta baholashdan keyingi mol-mulk solig‘i olingan foydaning bir qismini 
tashkil etadi. Shunga ko‘ra yuridik shaxslarning mol-mulki 2 foizlik stavka 
bo‘yicha soliqqa tortilsa maqsadga muvofiq bo‘lur edi.
Ko‘chmas mulk solig‘i mahalliy soliqlar tarkibiga kiritilishini hisobga olgan 
holda, mol-mulk solig‘iga va yer solig‘iga daxldor qonun va me‘yoriy hujjatlar 
qabul qilishda mahalliy shart-sharoitlarni va belgilangan imtiyozlarni hisobga 
olgan holda uni alohida inobatga olish lozim. Hozirgi paytda Respublikamizda 
mahalliy o‘z-o‘zini boshqarish organlarining qaror topishiga va rivojlantirishga 
katta ahamiyat berilmoqda. Mahalliy hududlarni rivojlantirishda zaruriy shart-

---

57 
sharoitlaridan biri bo‘lib, ulardagi moliyaviy va moddiy mablag‘larni oshirish 
sifatida 
muayyan 
hududda 
joylashgan 
mol-mulklarning 
rivojlanishini 
uyg‘unlashtirishdir.
Bugungi kunda mol-mulk (bino, inshoot, yer resurslari, kelajakda ularning 
yagona ob‘ekti sifatida - ko‘chmas mulk, transport vosita)larni alohida turlarini 
soliqqa tortish dolzarb muammo bo‘lib turibdi. Yuqorida ta‘kidlaganimizdek mol-
mulk va er soliqlarini yagona ko‘chmas mulk solig‘iga birlashtirish to‘g‘risida 
aytgan edik. Bunday tartibda ish yuritish, bozor munosabatlari sharoitida yuridik 
shaxslarning mol-mulk ob‘ektlariga bo‘lgan huquqi chegaralanishining oldini 
oladi. Shuning uchun yuridik shaxslarning ko‘chmas mulkini yagona soliqqa 
tortish mantiqan to‘g‘ri hisoblanadi. Bundan tashkari yuridik shaxslarni mol-mulk 
solig‘iga tortishda tabakalashtirilgan stavkalarni joriy etish zarur, ya‘ni, mol-
mulkni ishlab chikarishda ishtirok etishiga karab imtiyozli stavkalarda soliqka 
tortish kerak. Barcha rivojlangan mamlakatlarda bulgani kabi mol-mulk solig‘i 
buyicha soliqka tortilmaydigan minimumni joriy etish kerak. Bu esa mayda mol-
mulk egalarini ijtimoiy jixatdan ximoya kilish xisoblanadi.
Umumiy tarzda yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib quyidagi xulosalarni 
keltirish mumkin: 
1. Zarur shart-sharoitlarni tayyorlash (erning baholash qiymatini ishlab 
chiqish)ga ko‘ra korxonalar mol-mulki solig‘i va yer solig‘i o‘rniga yagona 
ko‘chmas mulk solig‘ini joriy qilish lozim; 
2. Amaldagi qonunchilikka muvofiq mazkur soliqlar korxona davr 
xarajatlarida hisobga olinib, ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxiga salbiy ta‘sir 
ko‘rsatishini bartaraf qiladi. 
3. Mol-mulk solig‘i stavkalarini mol-mulkning ishlab chiqarishda 
qatnashishiga qarab tabaqalashtirish, ya‘ni ishlab chikarishda ishtirok etayotgan 
mol-mulklarga imtiyozli stavkani qo‘llash mahalliy hududlarda mulklardan 
samarali foydalanishni ta‘minlaydi. 

---

58 
4. Soliqqa tortishda soliqka tortilmaydigan minimumni joriy etish, kichik 
mulkka ega korxonalarni ijtimoiy jihatdan himoya qilinadi va mol-mulkka ega 
bo‘lish ishtiyoqi paydo bo‘ladi. 
5. Soliq tizimida mol-mulklarni soliqqa tortishning bunday tuzilishi 
korxonalar ishlab chiqarishini rivojlantirishga ijobiy ta‘sir ko‘rsatadi.