Ўзбекистон банклари ассоциацияси

 
3.2. Yuridik shaxslardan undiriladigan soliqlarning o'z vaqtida 
tushishini ta‟minlash masalalari 
Moliyaviy barqarorlashtirish muammosini hal etishda ahloqiy va siyosiy fikr 
yuritishlar ahamiyatga ega bo‘lmaganligi uchun soliqlardan bo‘yin tortishda soliq 
to‘lovchining iqtisodiy ahvoli ko‘pchilik hollarda hal qiluvchi ahamiyatga ega 
bo‘ladi. Albatta, soliq to‘lovchi soliqni to‘lamasdan qochish orqali olingan foyda 
agar bu aldash ma‘lum bo‘lib qolgan holda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan noxush 
hollardan oqlashi mumkin bo‘lgan variantlarni hisob-kitob qiladi. Bu sof holdagi 
iqtisodiy masaladir. Soliq stavkasi qancha yuqori bo‘lsa, soliqlardan qochishga 
intilish ham shunchalik yuqori darajada bo‘ladi. Xuddi shuningdek soliq 
to‘lovchining moliyaviy ahvoli qanchalik nobarqaror bo‘lsa, soliqlardan 
yashirinishga intilish ham shunchalik kuchlidir. 
Biroq, soliqlardan qochish hodisasining tarqalishiga faqat alohida olingan 
soliq to‘lovchilarning iqtisodiy ahvoligina ta‘sir qilib qolmaydi. Bu hodisaning 
tarqalishiga umumiy iqtisodiy kon‘yunktura ham o‘z ta‘sirini ko‘rsatadi. Chunki, 
kon‘yunkturani hisobga olish, o‘z navbatida, ma‘lum darajada soliq yukining soliq 
to‘lovchilar orasida o‘zaro taqsimlanishini o‘zgartirishi mumkin. Masalan, 
mahsulot qanchalik ko‘p realizatsiya qilinsa, soliqlarni iste‘molchilar gardaniga 
shunchalik ko‘p yuklash mumkin. Demak, bunday hollarda soliqqa tortishdan 
qochishga bo‘lgan ehtiyoj shunga mos darajada qisqaradi. 
Aksincha, iqtisodiyot tanazzuli davrida soliqlardan qochish imkoniyatlari 
kengayadi. Chunki, iqtisodiy tushkunlik davrida davlat bozorni tartibga solib 
turganligi uchun soliqlardan qochishga harakat qilish kuchayadi. Bu davlat 

---

59 
tomonidan tartibga solib turiluvchi bozorning yaratilganligi va buning natijasida 
unga parallel, noqonuniy va boshqarilmaydigan bozorning yaratilganligi bilan 
belgilanadi. Bunday bozorda imzolanadigan bitimlar, shubhasizki, soliqqa 
tortishdan chetda qoladi. 
Kapitallar xalqaro harakati erkinlashuvining nazoratsiz kengayishi ham 
soliqlardan qochish imkonini beradi. Chunki, soliq nazorati iqtisodiy tanazzul 
davrida yoki iqtisodiy kursning o‘zgarayotgan paytida milliy hudud doirasida 
cheklanib, transmilliy kompaniyalar va hamkorlikdagi (qo‘shma) korxonalar 
oldida qurolsiz bo‘lib qoladi. Bu narsalar, o‘z navbatida, texnikaviy jihatdan 
soliqlardan qutilishga qulay sharoit yaratib beradi. 
Soliqlarni to‘lashdan bo‘yin tortishning muhim texnikaviy shartlaridan yana 
biri milliy qonunchilikning qarama-qarshiliklari va murakkabligidadir. Soliqqa 
tortishning texnikaviy jihatdan murakkabligi soliq to‘lovchilarga soliq qonunlarini 
buzmasdan turib soliq to‘lashdan qochish imkonini beradi. Bu narsa soliq nazorati 
amaliyotini ham murakkablashtiradi. Chunki, uning natijalari to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
soliqqa tortish uslubiyatining aniqliligiga, soliq tekshiruvlari, buxgalteriya hisobi 
va hisobotining texnikaviy jihatdan qurollanganligiga bog‘liq bo‘ladi. 
Shunday qilib, bizning nazarimizda, soliq to‘lovchilar faoliyatidagi yuqorida 
keltirilgan kamchiliklarning bartaraf etilishi soliqlarning byudjetga o‘z vaqtida 
tushib turishini ta‘minlash mexanizmi birinchi tarkibiy qismining sog‘lom faoliyat 
ko‘rsatishiga olib keladi, Bu narsa esa, o‘z navbatida, boshqa sharoitlar teng 
bo‘lgan taqdirda, soliq tushumlarining keskin ortishiga olib kelishi mumkin. Bu 
soliqlarning byudjetga o‘z vaqtida tushib turishini ta‘minlash mexanizmining 
yaxshi ishlaganligidan dalolatdir. 
Bir vaqtning o‘zida soliq to‘lovchilarning faoliyatida yuqorida sistemali 
holda keltirilgan kamchiliklarning bor ekanligi va ularning har yil uchun tipik 
xarakterga egaligi bizning jamiyatimizda (mamlakatimizda) soliqlarni to‘lashdan 
bosh tortishning xavfli ekanligi, u bilan, oddiy tilda aytilganda, ―o‘ynashib 
bo‘lmasligi‖, hamon idrok etilmaganligidan dalolat beradi. Bu holatning ijtimoiy 

---

60 
xavfliligini, bizning fikrimizcha, qisqacha tarzda quyidagi ko‘rinishlarda ifoda 
etish mumkin. 
Birinchidan, soliqlarni belgilangan summada va o‘z vaqtida to‘lamaslikdan 
bosh tortish, eng avvalo, byudjetning tegishli summadagi mablag‘larni o‘z vaqtida 
olaolmasligiga olib keladi. Bu narsa, o‘z navbatida, byudjetdan qilinadigan 
xarajatlarning o‘z vaqtida va belgilangan miqdorda moliyalashtirilishiga salbiy 
ta‘sir ko‘rsatadi. 
Ikkinchidan, to‘lanishi lozim bo‘lgan soliq summalarining soliq to‘lovchilar 
tomonidan belgilangan summada va o‘z vaqtida byudjetga o‘tkazilmasligi, 
shundoq ham kattagina summani tashkil etib kelayotgan byudjet kamomadi 
(taqchilligi)ning yanada ortishiga olib keladi. O‘z navbatida, bu narsa davlatning 
moliyaviy ahvoli yanada yomonlashganligidan (soliq to‘lovchilarning aybi bilan) 
dalolat beradi. 
Uchinchidan, soliqqa tortilishdan bo‘yin tortish bozor iqtisodiyoti sharoitida 
mamlakat iqtisodiyotini harakatlantiruvchi kuchi hisoblangan halol raqobat 
kurashining negiziga putur etkazadi. 
To‘rtinchidan, u yoki bu xo‘jalik yurituvchi sub‘ekt tomonidan soliqning 
to‘lanmasligi uning vijdonli soliq to‘lovchi hisoblangan ikkinchi bir xo‘jalik 
yurituvchi sub‘ektga nisbatan qulay vaziyatga va imkoniyatga ega bo‘lib 
qolganligidan dalolat beradi. 
Beshinchidan, bir xo‘jalik yurituvchi sub‘ekt tomonidan soliqning o‘z 
vaqtida va belgilangan summada to‘lanmasligi, oqibat natijada, uning boshqa soliq 
to‘lovchilar tomonidan qo‘shimcha ravishda amalga oshirilishini taqoza etadi. 
Oltinchidan, soliqlar ayrim soliq to‘lovchilar tomonidan o‘z vaqtida va 
belgilangan summada to‘lanmaganligi natijasida davlat ayrim soliqlarning 
stavkalarini oshirishga yoki soliqqa tortishning yangi turlarini joriy etishga majbur 
bo‘ladi. 
Ana shunday ijtimoiy xavfning vujudga kelmasligi va soliqlarning byudjetga 
o‘z vaqtida hamda belgilangan summada tushib turishini ta‘minlash 
mexanizmining sog‘lom faoliyat ko‘rsatishini ta‘minlash uchun shu mexanizmning 

---

61 
birinchi tarkibiy qismi bo‘lgan soliq to‘lovchilar faoliyatida, bizning fikrimizcha, 
quyidagilarga qat‘iy ravishda rioya qilmoq lozim. 
1. Har bir soliq to‘lovchining (uning jismoniy yoki yuridik shaxs ekanligi bu 
o‘rinda printsipial ahamiyatga ega emas) soliqlardan va ularni to‘lamaslikdan 
qochib qutilishning mutlaqo iloji yo‘q ekanligini aniq tasavvur qilishi. 
Bundan deyarli barcha soliq to‘lovchilar ogoh bo‘lishlariga qaramasdan, 
baribir tizimga solib keltirilgan yuqoridagi holatlarning sodir bo‘layotganligining 
sabablaridan biri, bizning nazarimizda, ularning zimmasiga yuklatilgan soliq 
yukining ma‘lum darajada og‘ir ekanligi bilan izohlanadi. Soliq to‘lovchilarning 
zimmasiga yuklangan soliq yukining og‘irligi ularning manfaatlariga etarli 
darajada javob bermayotganligi uchun ham soliqni to‘lashdan bo‘yin tortishning 
yuqoridagi shakllari amal qilib kelmoqda. Shuning uchun bu borada qilinishi lozim 
bo‘lgan ishlarning birinchisi soliq yukini engillashtirish borasida amalga oshirilib 
kelinayotgan ishlarni yanada davom ettirishdir. Lekin bu borada amalga oshirilishi 
mo‘ljallangan ishlarning natijalaridan aniq ravishda soliqlarni o‘z vaqtida va 
belgilangan summalarda to‘lab kelayotgan soliq to‘lovchilar bahramand 
bo‘lmoqlari lozim. 
2. Soliqlarning o‘z vaqtida va belgilangan summada to‘lamayotgan, 
amaldagi soliq qonunchiligiga rioya qilmayotgan, soliqqa tortilishdan turli yo‘llar 
bilan bo‘yin tortishga harakat qilayotgan soliq to‘lovchilarga nisbatan jazo 
choralarini yanada keskinlashtirish va bu jazolarning qo‘llanilish muqarrarligiga 
erishish. 
Bu o‘rinda biz qo‘llanilishi lozim bo‘lgan jazo choralarini yanada 
keskinlashtirish deganda ularni doimiy ravishda intizomli soliq to‘lovchi bo‘lib 
kelgan va ayrim hollarda o‘ziga bog‘liq bo‘lmagan holda byudjet oldidagi o‘z 
majburiyatini bajaraolmay qolgan soliq to‘lovchilarga nisbatan nazarda 
tutmayapmiz. Aksincha, jazo choralarining yanada keskinlashtirilishi va ayovsiz 
tus olinishi soliq to‘lashdan sistematik ravishda qochib yurgan, doimiy ravishda 
turli yo‘llar va vositalar orqali amaldagi soliq qonunchiligini aylanib o‘tishga 
harakat qilayotgan va aylanib o‘tgan sub‘ektlarga nisbatan qo‘llanilishi kerak. 

---

62 
Soliqlarning 
byudjetga 
o‘z 
vaqtida 
tushib 
turishini 
ta‘minlashni 
takomillashtirish asosiy yo‘nalishlarining birinchisi shu mexanizmning ikkinchi 
tarkibiy qismi bo‘lgan ―Soliq undiruvchilar‖ bloki bilan bevosita bog‘liqdir.
Gap bu yerda amaliyotda soliqlarning to‘g‘ri hisoblanishi va uning o‘z 
vaqtida byudjetga o‘tkazilishi ustidan nazoratni amalga oshiruvchi Davlat soliq 
qo‘mitasi va uning quyi bo‘g‘inlarida faoliyat ko‘rsatayotgan soliq inspektorlari 
xususida ketayapti.
Amalga oshirilgan tahlil natijalari shundan dalolat beradiki, hamma vaqt 
ham va hamma hollarda ham soliq undiruvchilar faoliyati soliqlarning byudjetga 
o‘z vaqtida va belgilangan summalarda tushib turishini ta‘minlash imkonini 
bermayapti.
Albatta, ularning yuqoridagi muammoni hal etishdagi xizmatlarini rad 
etishning yoki uning ahamiyatini pasaytirib ko‘rsatishning iloji yo‘q. Lekin 
shunday bo‘lishiga qaramasdan soliqlarni byudjetga o‘z vaqtida va belgilangan 
summalarda undirilishini ta‘minlash vazifasi yuklatilgan soliq undiruvchilarning 
hammasini ham shu vazifani bajarishga xolisona xizmat qilayapti deb aytib 
bo‘lmaydi. Amaliyotda sodir bo‘layotgan ko‘pgina holatlar va dalillar shundan 
dalolat berayapti. 
Soliq summalarining byudjetga o‘z 
vaqtida o‘tkazilmaganligining 
sabablaridan biri soliq inspektorlarining xulq-atvori, ularning hatti-harakati, 
savodxonligi va hokazolar bilan belgilanganligi achinarli holdir. Ularning bu 
tarzdagi ―faoliyat‖lari tegishli byudjetlarning faqat daromadlar qismining 
bajarilishiga salbiy ta‘sir ko‘rsatib qolmasdan, balki xo‘jalik yurituvchi 
sub‘ektlarning - soliq to‘lovchilarning ham xo‘jalik-moliyaviy faoliyatlarining 
natijalariga ham salbiy ta‘sir ko‘rsatayapti. 
Soliqni undiruvchilar tomonidan amalga oshiriladigan nazorat samarali 
bo‘lib, u shu nazorat ishlarini amalga oshirish uchun sarf qilingan mablag‘larga 
nisbatan ancha ko‘p daromad keltirishi kerak. Afsuski, hamma vaqt ham 
respublikamiz amaliyoti soliq nazoratini amalga oshirishning oldiga qo‘yilgan bu 
talabga javob bermayapti. 

---

63 
Iqtisodiyotga sof ma‘muriy soliq nazoratining ta‘siri, amaliyotning 
tasdiqlashicha, soliq yig‘imlarining o‘sishi bo‘yicha qisqa muddatli natijalarga 
erishish mumkinligini ko‘rsatayapti. Umumiy tarzda olib qaralganda esa, 
yuqoridagi xarakterdagi choralarning ko‘rilishi, pirovardida soliqqa tortishdan 
qochishga urinish hollarini vujudga keltiradi. Bu esa O‘zbekiston iqtisodiyotiga 
salbiy ta‘sir ko‘rsatishi shubhasizdir. 
Soliq nazoratini amalga oshirishning maqsadlaridan biri soliqlardan 
qochishga to‘sqinlik qilishdir. 
Soliqlarning 
byudjetga 
o‘z 
vaqtida 
tushib 
turishini 
ta‘minlashni 
takomillashtirishning asosiy yo‘nalishlarining ikkinchisi, shu mexanizmning 
tarkibiy qismlaridan bo‘lgan ―Huquqiy hujjatlar‖ bloki bilan bog‘liqdir. Tegishli 
huquqiy hujjatlarni atroflicha o‘rganish, ularni ma‘lum maqsadni ko‘zlagan holda 
qiyoslash, e‘lon qilingan ilmiy maqola va ishlarni tahlil qilish shundan dalolat 
berayapti.
Bizning fikrimizcha, bu sohadagi takomillashtirish bilan bog‘liq bo‘lgan 
ishlar, eng avvalo, soliqlarning o‘z vaqtida va belgilangan summalarda byudjetga 
tushib turishini ta‘minlashga qaratilgan huquqiy hujjatlarni tayyorlash va ularni 
amaliyotga joriy etish xalqaro amaliyotda keng foydalanib kelinayotgan hamda 
o‘zining samaradorligini amalda isbotlayotgan soliqqa tortish tizimini tashkil 
qilishning huquqiy tamoyillariga asoslanishi bilan belgilanishi kerak. Xalqaro 
amaliyotda qo‘llanilib kelinayotgan bu huquqiy tamoyillarni quyidagicha ifodalash 
mumkin: 
1. Barcha xo‘jalik yurituvchi sub‘ektlar va fuqarolarning soliq qonunlari 
oldida huquqiy jihatdan tengligi hamda soliqlarning barcha sub‘ektlarga nisbatan 
xolisligi; 
2. Soliq to‘lovchilarning toifalariga beriladigan imtiyozlar majburiy ravishda 
qonunda (asosan, Soliq kodeksida va ayrim hollarda istisno tariqasida navbatdagi 
moliyaviy yilga mo‘ljallangan byudjet to‘g‘risidagi qonunda) tasdiqlangan 
bo‘lmog‘i lozim; 

---

64 
3. Soliq aniqliligi (korxona, firma yoki kompaniya aktsionerlarning 
daromadlarini yashirmasligi va ular uchun soliqlardan qochib qutilishi joyi 
bo‘lmasligi kerak); 
4. Soliq qonunining aksta‘sir kuchiga ega bo‘lishini (soliqlarning vaqt 
bo‘yicha ta‘sirini) ta‘qiqlanganligi; 
5. Soliq qonunchiligini buzuvchilarga nisbatan mohirona soliq ta‘siri 
sharoitida soliq to‘lovchilar aybdorligining dahlsizligiga asoslanib javobgarlik 
institutining faoliyat ko‘rsatishi; 
6. Soliqqa tortishning, ustuvor ravishda, ilg‘or (progressiv) shakllariga 
yo‘naltirilganligi; 
7. Har yili tasdiqlanadigan joriy moliyaviy qonunchilikka muvofiq ravishda 
byudjet tizimining bo‘g‘inlari bo‘yicha taqsimlanadigan soliq tushumlarining 
xarajatlar o‘lchami bilan o‘lchanuvchanligi; 
8. Parlamentning vakolat muddati tugaganidan so‘ng Soliq kodeksi 
moddalari mazmunining aniqlashtirish yoki tasdiqlash tartibining (protsedura) 
majburiyligi; 
9. Moliyaviy ijtimoiy-zaruriy maqsadlarning ustuvorligi. 
Shuni alohida ta‘kidlash joizki, soliqqa tortishning qonuniyligi va aniq 
printsipial asoslari byudjet-soliq munosabatlarining barqarorlashuviga ta‘sir 
ko‘rsatadi, ularning rivojlanish taktikasi va strategiyasini belgilab beradi va soliqqa 
tortishga uzoq muddatli amal qilish (harakat qilish) xarakterini beradi. 
Yuqorida keltirilgan va xalqaro amaliyotda keng foydalanib kelinayotgan 
soliqqa tortish tizimini tashkil qilishning tamoyillarini o‘z amaliyotimiz (huquqiy 
hujjatlarimiz) nuqtai-nazaridan tahlil qiladigan bo‘lsak, ularning ba‘zi birlariga 
bizning mamlakatimizda qat‘iy ravishda rioya qilishga harakat qilinayotgan bo‘lsa, 
boshqa birlariga esa etarli darajada rioya qilinmasdan kelinayotganligini 
aniqlashimiz mumkin.
Buning oqibatida esa soliqlarning byudjetga o‘z vaqtida va belgilangan 
summalarda tushishini ta‘minlash mexanizmining tarkibiy qismlaridan biri bo‘lgan 
―Huquqiy hujjatlar‖ blokining faoliyat ko‘rsatishida ma‘lum bir uzilishlar sodir 

---

65 
bo‘lib, uning bir maromda ishlamasligi butun mexanizmning ham sog‘lom faoliyat 
ko‘rsatmasligiga olib kelayapti.
Shuning uchun ham soliqlarning byudjetga o‘z vaqtida va belgilangan 
summalarda tushib turishini ta‘minlashni takomillashtirishning yo‘nalishlaridan 
biri bu jarayonni tartibga solib turuvchi huquqiy hujjatlarni xalqaro amaliyotda 
keng qo‘llanilib kelinayotgan xalqaro huquqiy tamoyillarga moslashtirish 
yo‘nalishida rivojlantirishdir. 
Agar firmalarning samarali soliq stavkalari past bo'lgan bo'lsa, ular faoliyat 
yuritayotgan davlatlar qonuniy stavkalari bo'yicha sezilarli darajada farq qiladilar 
va firmalarning samarali stavkalari ular faoliyat yuritayotgan mamlakatlar va 
ularning sho'ba korxonalariga nisbatan yuqori bo'ladi.
26
Soliqlarning 
byudjetga 
o‘z 
vaqtida 
tushib 
turishini 
ta‘minlashni 
takomillashtirish asosiy yo‘nalishlarining uchinchisi, bizning fikrimizcha, soliq 
tushumlari darajasining rejalashtirilishi va ularni prognozlashtirish bilan bog‘liqdir. 
Uning asosiy vazifasi ishlab chiqilgan va qonuniy tartibda qabul qilingan soliq 
kontseptsiyasiga asosan mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining istiqbolli 
dasturlari va byudjet topshiriqlarining miqdoriy va sifat parametrlarini iqtisodiy 
asoslangan holda ta‘minlashdan iboratdir. 
Soliq tushumlari darajasini rejalashtirish jarayoni, eng avvalo, joriy soliq 
majburiyatlarini ijro etish davomida olinadigan hisobot va analitik ma‘lumotlarni 
ilmiy jihatdan tahlil qilish natijalariga asoslanishi kerak.
Bu ma‘lumotlarni to‘plash va qayta ishlash joriy yildagi soliqqa tortishda 
namoyon bo‘lgan ijobiy va salbiy holatlarga baho berishga, uning (soliqqa 
tortishning) investitsiyalashtirish sur‘atlariga, iqtisodiyot tarmoqlaridagi tarkibiy 
o‘zgarishlarga (siljishlarga), hududlar, xo‘jalik yurituvchi sub‘ektlar va fuqarolar 
daromadlarining o‘zaro nisbatiga ta‘siri to‘g‘risida tegishli xulosalar chiqarishga 
imkon beradi. 
 
26
https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1061951816300015 

---

66