Ўзбекистон банклари ассоциацияси
Yuridik shaxslardan undiriladigan soliqlarning iqtisodiyotni
Yüklə 0,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1.2.
Yuridik shaxslardan undiriladigan soliqlarning iqtisodiyotni tartiblashdagi o'rni Mamlakat taraqqiyoti uchun mablag‘lar shakllanishida yuridik shaxslar tomonidan to‘lanadigan soliqlar ahamiyati yuqoridir. Jumladan, byudjetlar soliqli daromadlari shakllanishida daromadlarning qariyb turtdan uch qismi yuridik shaxslar ulushiga tug‘ri keladi. 2008 yil 1 yanvardan kuchga kirgan yangi tahrirdagi O‘zbekiston Respublikasining Soliq kodeksi korxona, birlashma, tashkilotlarni soliqqa tortishning huquqiy-me‘yoriy asosi hisoblanadi. Mazkur me‘yoriy hujjatda O‘zbekiston Respublikasida amalda bulgan soliq turlari va soliqqa tortish tartibi kabi qator me‘yoriy munosabatlar asoslab berilgan. Soliqlarni turkumlashda esa, turli xil mezonlardan kelib chiqiladi. Masalan: umumdavlat va mahalliy soliqlar, to‘g‘ri va egri soliqlar (soliqlarning iqtisodiy mohiyatiga ko‘ra), yuridik va jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlar va boshqalar. Korxonaning qanday soliqlar tarkibi buyicha daromadlarning qayta taqsimlanishini tashkil etishda, soliqlarning tadbirkorlik faoliyatiga ijobiy yoki salbiy ta‘siri, aniqrog‘i faoliyatni rag‘batlantirishi yoki tusqinlik qilishini aniqlash muhim hisoblanadi. Soliqlarning iqtisodiy ahamiyati deganda quyidagi jihatlarga e‘tiborni chuqurroq qaratish talab etiladi. Soliqlardan faqat byudjetni tuldiruvchi asosiy manba sifatidagina foydalanib, uning fiskal xususiyatlarini xaddan ziyod oshirish ijobiy natijalarga olib kelmasligi mumkin. Shuning uchun soliqlarning rag‘batlantiruvchilik funktsiyasidan ham kengroq foydalanish, korxonalar zimmasidagi soliq yukini maqbul darajada kamaytirish barqaror soliq-byudjet munosabatlarini qaror topishiga asos buladi. Soliq tizimining quyilgan rag‘batlantirish vazifasi uch qismda bayon etilgan: - ishlab chiqarishni rivojlantirishga rag‘batlantiruvchi ta‘sir o‘tkazish; - moddiy xom-ashyo, tabiiy, moliyaviy va mehnat resurslaridan samarali foydalanishga rag‘batlantiruvchi ta‘sir ko‘ursatish; 16 - to‘plangan mol-mulkdan samarali foydalanishga rag‘batlantiruvchi ta‘sir ko‘rsatish. Rag‘batlantiruvchanlikning bunday tarkibiy tuzilishi izchil soliq siyosatiga asoslanishni talab etadi. Bugungi kunda, korxonalarni soliqqa tortishda soliq stavkasi hamda soliqqa tortiladigan baza tushunchalari asosiy hisoblanadi. Ushbu kursatkichlar orqali korxonalar faoliyati tartibga solinadi. Aniqrog‘i, soliq yukining ijobiy yoki salbiy ta‘siri namoyon buladi. Soliq stavkasi va soliqqa tortiladigan bazaning uzaro kupaytmasi asosida soliq tushumlari hisoblanadi. Soliq tushumlarining soliq stavkalari va soliq bazasiga bog‘liqligi xorijiy va respublikamiz olimlari tomonidan chuqur tadqiq etilgan. Bunday tahlillardan biri XX asrning 70-80 yillarida Amerika iqtisodchisi A.Lafferning ―Byudjet kontseptsiyasi‖ hisoblanadi. Yuqorida ta‘kidlanganidek ushbu kontseptsiyada soliq bazasining soliq stavkasi oshishiga hamda byudjet daromadlarining soliq yukiga bog‘liqligi tadqiq etiladi. Kuzatuvlarga ko‘ra, ―soliq yuki‖ ning og‘irlashuvi faqat ma‘lum bir chegaragacha byudjet daromadlarining ko‘payishiga olib kelishi mumkin. O‘z navbatida soliq stavkasining oshishi ishlab chiqarish hajmining qisqarishiga ta‘sir ko‘rsatadi. Ma‘lum bir chegaraga etgandan sung soliq stavkasining oshirilishidan qat‘iy nazar soliq tushumlarining usishi emas, balki aksincha qisqarishiga olib keladi. (Shuning uchun korxonalarga soliq yukini maqbul bir holatga keltirish kerakki, bunda korxonalar faoliyatining rivoji va byudjet daromadlarining me‘griy chegarasi buzilmasin). Ushbu funktsional bog‘lanish Laffer egri chizig‘ini hosil qiladi. ―Laffer egri chizig‘i‖ Laffer funktsiyasining grafik ifodasi bulib, bu soliq stavkalari va soliq tushumlarining hajmi urtasidagi funktsional bog‘liqlikni ifodalaydi. Respublikamizda ham soliq tizimi tahlilining matematik asoslari A.Nazarov, M.Ibragimov va X.Muxitdinov tadqiqotlarida amalga oshirilgan. Mazkur olimlarimizning oziq-ovqat mollari bozori statistik ma‘lumotlari asosidagi tadqiqotlarida Laffer funktsiyasi tadbig‘i o‘rganilgan. Tadqiqotlarda alkogolli ichimliklar va tamaki mahsulotlari ijtimoiy nomaqbul tovarlar sifatida qabul 17 qilingan. Chunki ushbu mahsulotlar ishlab chiqaruvchilar tomonidan hisobga olinmagan tashqi xarajatlarni – ya‘ni jamiyat xarajatlarini keltirib chiqaradi. Jamiyat xarajatlari – sog‘liqni saqlash, jamoat tartibini saqlash hamda ish vaqtining yuqotilishi, mehnat unumdorligini pasayishi kabi holatlar bilan bog‘liq xarajatlardir. Soliq tushumlarining eng yuqori chegarasini topishda talab va taklif funktsiyalarining o‘zaro muvozanat nuqtasidan ham foydalaniladi. Iqtisodiy matematik usullar ekonometrikaning zamonaviy hisoblash texnikalari yordamida soliq tushumlari maksimal nuqtalarini topishda tadbiq etilishi, hozirgi davrning eng muhim vazifalaridan hisoblanadi. Ayni chog‘da esa, korxonalar faoliyatini rag‘batlantirishga qaratilgan soliq stavkalarining belgilanishini ta‘minlaydi. Korxonalar faoliyatida muvozanatli rivojlanishni ta‘minlash maqsadida bozor mexanizmi talab va taklif qonunlari asosida tahlil etiladi. Holbuki, ijtimoiy yunaltirilgan bozor sharoitida davlat aralashuvi namoyon bo‘ladi. Davlat aralashuvining kompensatsiya, dotatsiya turlari bilan bir qator soliq tizimi asosida bozorni tartibga solish shakli mavjud. Davlatning raqobatlashgan bozor mexanizmi sharoitida iqtisodiyotga aralashuvi jamiyatda tuliq yuqotishga olib kelishi ma‘lum buldi. Ya‘ni ishlab chiqarishning qisqarishi hisobiga soliq yukining ortiqchaligi – ―ulik yuk‖ vujudga keladi. Ayni paytda xaridor xarid quvvatiga ham salbiy ta‘sir ko‘rsatadi. Umuman olganda, raqobatlashgan bozor sharoitida mahsulotning bir birligiga quyilgan soliq, mahsulot bozor narxini soliq miqdoriga nisbatan kichikroq miqdorga oshiradi. Ayni paytda soliq yuki ham ishlab chiqaruvchi korxonaga, ham xaridorga taqsimlanadi. Umuman olganda, mahsulotga soliq belgilanishi va undirilishining ilmiy asoslanganligi yuridik shaxslar faoliyatini rag‘batlantiradi va jamiyat turmush darajasini yuksalishiga xizmat qiladi. |